[8]
Gdzieś przed siódmą wieczorem,
Kościół kończył nieszporem,
bram teatru ledwo uchylono:
DEKORACYA:
Wielka scena otworem,
przestrzeń w okół ogromna;
jeszcze gazu i ramp nie świecono.
Kto ci ludzie pod ścianą?
Cóż tu czynić im dano?
Czy to rzesza biedaków bezdomna?
Głowy wsparli strudzone,
cóż ich twarze zmarszczone?
Przecież pracę ich dzienną płacono.
Scena wielka otwarta:
Kościół Boga czy Czarta,
czem się stanie ta sztuki gontyna?
Choć kurtyny zaklęte,
widowisko zaczęte:
oto wszedł ktoś, — puściła go warta.
(wszedł Konrad)
Weszedł, — uszedł baczności. —
Czy raz pierwszy tu gości,
bo się dziwno rozgląda i bada.
Ci, co siedzą pod ścianą,
gdzie kulisy składano,
[9]
nasłuchują, jak on rozpowiada.
Słów słuchają zdziwieni,
czyli duchem pojeni,
skąd to idą te myśli Konrada?
Czarny płaszcz go okrywa,
ręce wiążą ogniwa,
na rękach ma kajdany.
To powolny, to rzutny,
to zapalny, to smutny,
w mowę własną dziwnie zasłuchany:
KONRAD
Idę z daleka, niewiem, z raju czyli z piekła.
Błyskawic gradem
drży ziemia, z której pochodzę,
we krwi brodzę,
nazywam się Konradem.
Rozpacz za mną się wlekła
głową wężów, okropnem widziadłem,
wyjąc: ZEMSTA.
Byłem gwiazdą,
gwiazdą stałą, niebios niewolnicą.
Tam hen, ujęty łańcuchem,
z wyprężonemi ramiony,
uwięzgłem duchem,
gdzie gwiazd iskrzące skorpiony
świecą
w przestrzeni wieczystych głusz,
[10]
gdzie gniazda bogów i dusz — —
i spadłem.
Tę ziemię ukochałem
szałem
i w żądzy palącej posiadłem
ciałem! —
Jestem w każdym człowieku, żyję w każdem sercu.
Po kwietnym łąk kobiercu,
po skalnych paściach, krzesanicach
jestem niesion skrzydłami
z płomieniem w licach.
Ogień, płomienie w piersi! —
Przyszedłem, — wy najpiersi —
(wyciąga ręce ku tym, co siedzą w uboczach
i mrocznych zakątach sceny).
Przyszedłem — — — cyt — — przychodzę
Myśli zmąciłem w drodze...
CHÓR
KONRAD
CHÓR
KONRAD
Przychodzę, wprządz was do dzieła.
CHÓR
[11]KONRAD
Na was myśl moja spoczęła.
(jakby przypomnieć chciał rzecz, z dawna już jemu znaną)
Tam, kędyś trzeba dojść i wniść
a mocą rozprzeć wrota, — —
nie patrzeć pozad...
Nim zwiędnie kwiatu świeży liść,
zanim ptacy zaświergocą swój świt
nad śmiertelną mogiłą,
nim pojmie ich martwota
i wznieść pochodnię ponad! —
Tam kędyś trzeba dojść i wniść
siłą!!
(patrzy się po otaczających go robotnikach)
CHÓR
KONRAD
CHÓR
KONRAD
Wiem: kościół, zamek, mogiłę.
Te postawię i zburzę.
(zrywając ręce w silnym ruchu, poszarpnął kajdan)
CHÓR
U rąk je dźwigasz, u nóg;
drogą ty spracowany.
[12]KONRAD
Przeszedłem ciemnie dróg. —
Zejmijcie z prawej ręki.
CHÓR
KONRAD
CHÓR
KONRAD
Przeszedłem ognie prób;
czoło poorał cierń.
CHÓR
KONRAD
CHÓR
KONRAD
CHÓR
ROBOTNIK
Śród parcia ludu onego na ostrza bagnetów, padła mi u stóp siostra moja a krew chlusnęła na moją pierś, — chlusnęła ku oczom. Nic już nie widziałem dalej, jeno krew i krew siostrzaną.
[13]KONRAD
Synu zemsty, — dzieła dokonam z wami i na czyn twój patrzeć będę.
Tu będą się bawić, a wy będziecie patrzeć,
aż przyjdzie godzina zemsty.
ROBOTNIK
Czekamy takiej godziny.
KONRAD
Oto usiądźcie tam w kątach i uboczach, aż zawezwę was, abyście wystąpili z czynem.
ROBOTNIK
Co rozkażesz—?
KONRAD
Będziecie czynić, co czynicie co wieczór w tym oto gmachu.
ROBOTNIK
I zwykłą dostaniemy zapłatę.
KONRAD
I zwykłą dostaniecie zapłatę.
ROBOTNIK
Dalej nic nie myślę.
KONRAD
Będziecie budować i burzyć.
ROBOTNIK
Tak upływa nam życie nasze. Synowie nasi zburzą, co my budujemy. Burzymy, co zbudowali ojcowie nasi.
[14]KONRAD
Będziecie budować i burzyć w milczeniu i cokolwiekbyście obaczyli, ktobykolwiek był na waszej drodze, przystąpcie nieubłagalni i podporę wyrwiecie, o którą wsparty i bel weźmiecie, którym się ogrodzą i otoczą, — i rzućcie precz, jako odrzuca się i odciska rumowisko, śmieć i łachy a rupiecie stargane. I ani pojrzycie, co czynić wam przyjdzie.
ROBOTNIK
Tacy jesteśmy.
KONRAD
Takich was widzę i tacy będziecie.
ROBOTNIK
Ujrzysz nas.
KONRAD
A teraz idźcie wypoczywać i czekajcie znaku:
ROBOTNIK
Kto nam da znak?
KONRAD
— — Zapadnie jakoby smuga mroku i cieniem przesłoni wszystko, co przed waszemi oczami.
ROBOTNIK
Oczy nasze nawykły do mroku.
INNY ROBOTNIK
Mrok mnie miły i łagodny.
ROBOTNIK
Noc upragniona i jedyna.
[15]KONRAD
Po czynach waszych przyjdzie NOC.
CHÓR
Noc upragniona i jedyna.
KONRAD
Odejdźcie.
(Oddalają się. Wchodzi Reżyser).
REŻYSER
A! witam pana, witam, witam!
Ho, czasów tyle, kopę lat!
Mamy tu scenę, — właśnie czytam
o Romantyzmie, — przerósł świat.
Romantyzm sobie buja, wodzi,
coraz to wyżej, nie dba nic,
a światek coraz niżej schodzi.
Cóż tam? Jest jaka sztuka?
KONRAD
REŻYSER
Nic!? A my mamy wielką scenę:
dwadzieścia kroków wszerz i wzdłuż.
Przecież to miejsce dość obszerne,
by w niem myśl polską zamknąć już,
by się te iskry ducho-żerne,
co u rozstajnych siedzą dróg,
zeszły tu wszystkie za nasz próg
w światło kinkietów, — zacząć ruch.
Talenta bowiem są niezmierne,
lecz trzeba, by w nie wstąpił duch.
[16]
To są syntezy pierwsze rzuty,
lecz wymagają dysputy.
(Usuwa się z pierwszego planu. Wchodzi Muza).
KONRAD
O tajemnicza, piękna, którą
uwielbiam, pozwól,
że nazwę cię: «Literaturą».
Kimkolwiek jesteś, Muzo boska,
cóż chmurzy czoło twoje?
MUZA
KONRAD
MUZA
Będę dzisiaj w grze cudowną,
bo będę w grze kapryśną.
KONRAD
Nawet kaprysy są rutyną
u ciebie, — boska. — Wiedziesz chór
wybranek?
MUZA
Wieniec cór.
We złotej konsze tu nadpłyną.
Są eteryczne.
KONRAD
MUZA
KONRAD
[17]MUZA
To harfiarka Lila,
z rodu Wenedów.
KONRAD
MUZA
W tym deszczu włosów, w rąk rzuceniu,
w przegięciu, smętku, zaniedbaniu,
w arfy miłośnem kołysaniu:
Lila żebraczka.
KONRAD
MUZA
To najmłodsza córa Popiela:
Zosia, co wszędy kogoś ściga
i goni zamyślona.
KONRAD
To fryga
narodowa. — A tamte?
MUZA
(Postacie, o których mowa, właśnie płyną w głębi we złotej konsze na kółkach i wysiadają na scenę).
Ja w teatrzykach amatorskich
grywam markizy i hrabianki;
za guwernantkę mnie pół-panki
biorą do swoich dworów;
jestem gwiazdą doktorów;
przewodnią, — tyś bohater, słuchaj,
[18]
tyś powinien był tu przyjść z pochodnią, —
jak ja z gałązką wawrzynu.
A jakież sobie miano przybrałeś?
KONRAD
Wziąłem to Imie, — zgadniesz z czynu:
Czem będę, zgadniesz czem jestem;
chcę działać
MUZA
KONRAD
MUZA
Gestem!
Czegóż to chcesz?
KONRAD
MUZA
Z czego? — Czy chcesz ducha
wyzwolić, — alboż duch ma pęta;
czy myśl, — myśl tak daleko biega
wolna: — czy sercu co dolega —?
Wyznaj, — ułożę rzecz na sceny,
i MELANKOLIĘ zagram sama:
ja, jako rola, wielka dama...
a cały teatr mnie posłucha.
KONRAD
Kochanka moja zwie się: wola!
MUZA
Wola?! Być może — Jakież dane?
By zacząć sztukę, stworzyć dzieło,
[19]
potrzeba męki, trudu, pasyi,
bólu, skarg, żalu, smętku, lęku,
grozy, litości.
KONRAD
MUZA
Silne ma podstawy budowy.
Chcesz tworzyć...?
KONRAD
MUZA
KONRAD
MUZA
KONRAD
Zobaczysz. — Patrz i uważ.
MUZA
Wiem, zamiast pełnym latać lotem,
nieledwie jako dziecko fruwasz;
dopiero ja dać władzę mogę,
dopiero ja cię wyprowadzę
w świat...
KONRAD
MUZA
Czy tu potrzebna nowa forma,
czy konieczna?
[20]
Pewno jaka sprawa odwieczna; —
by zeszła tylko Duze czy Sorma
i kurtynę wznieść można.
Sarah, czy Modrzejewska...
Oto jak myślę, sztukę,
tragedyę wprowadza artystka.
W grze jej i w każdym geście
tu będzie czaru lubystka,
że wszyscy, jak tu jesteście,
pod jej urokiem w błędzie,
w złudzeniu...
KONRAD
Że wszystko więc polega na...
MUZA
KONRAD
MUZO, chcę naród przedstawić.
MUZA
A, to musi odbywać się tak,
by naród mógł się bawić:
Trzeba dekoracye ustawić,
pamiętać o każdym sprzęcie,
umieścić w budce suflera,
jeśli kto tekstu nie spamięta, —
za kulisami reżysera
i inspicyenta
i dać im skrócony szemat.
A gdy już wszystko gotowe,
rozkazać grać na rozpoczęcie
[21]
poloneza, jeśli polski temat
i rzucić, jako pierwszą kartę,
wielkie Słowo.
KONRAD
Chcesz, by wszystko było za umową.
MUZA
Tekst dowolny, komedya del’arte.
KONRAD
Strójcie-mi, strójcie narodową scenę,
niechajże ujrzę, jak dusza wam płonie;
niechaj zobaczę dziś bogactwo całe
i ogień rzucę ten, co pali w łonie
i waszą zwołam Sławę!
Teatr, świątynia sztuki, — o duszo przybywaj!
Hej! Tu stawcie kolumny te, tutaj posągi.
Dalej, przynieście ścianę, — ty mi śpiewaj
hymnus tryumfu, a ty pieśń żałoby.
Dalej! Ustawić bohaterów groby,
pomniki: Boratyński-rycerz, rycerz-Kmita!
Umocujcie je silnie, poprzystawiać drągi,
przyśrubować, — ha Sołtyk, — a tutaj część sali,
jakby sala sejmowa — stół do kart, gra w kości,
Stroić, prędzej się stroić; dom stawiam piękności!
Ledwo powiedział co, a już się stało:
Już dekoracyę znoszą całą;
już ustawiają, piętrzą, ładzą.
Aktorzy rzeszą się gromadzą,
kostyumy na się nawdziewają
te, w których potem role grają.
Teatr narodu, sztuka, polska sztuka!
Chcemy go stroić, chcemy go malować,
chcemy w teatrze tym Polskę budować!
Żupany bierzcie, delije, kontusze;
znoście mi lite pasy, krzywce, karabele,
chłopskie gunie, sukmany, trzosy. Tłum w kościele!
Niech w oczy biją kolory jaskrawe,
niechaj rażą, jak słońce. — Wstąg, wstążek, okrasy!
Niechaj ich ujrzę razem, jakby w złote czasy.
Razem, razem wy wszyscy, magnat, chłop i miasto.
Siermiężni wy przystańcie około Pasyjki.
Dalej wy, wy hussarya, — wy z hrabią Henrykiem
na czele, niedobitki — Sztandar ten z Maryjką.
Szaraczki, wy artyści, fantazyusze, mnichy.
Wy wszyscy! — Strójcie, strójcie się w ornaty,
w ornamenta, złotogłów, we świąteczne szaty
i zacznijcie bój myśli i szermierkę słowa —
a ty im Muzo podaj ton.
MUZA
KONRAD
Oto ich widzę! Stoją około mnie żywi:
ci, kunsztem sztuki pozwani do życia.
Grajcie — a z pełnej duszy. Dobądźcie z ukrycia,
co w was tajne, nie kryjcie. — A ty bądź przewodnia.
REŻYSER
MUZA
A w czyjem ręku pochodnia?!
[23]KONRAD
MUZA
REŻYSER
Światła niech błysną szerzej!
KONRAD
REŻYSER
Szerzej, wy razem, — rozstąpić się! Pozy!
Przybierzcie pozy:
litość, zmęczenie, gorycz, moment grozy.
MUZA
Polskę współczesną twórzcie.
REŻYSER
Sercem szczerem.
Tak, jak ją widzim współcześnie dokoła.
KONRAD
Zarwijcie waszych serc — —
MUZA
Będzie bohaterem:
kto wejdzie z wieńcem u czoła!
„Tam-tam“ nazywa się narzędzie
w orkiestrze, które dzwon udaje.
Jak mówią teatralne zwyczaje,
używa się mniej więcej wszędzie,
gdzie się do sztuki dzwon dodaje.
A więc w „Kościuszce“ do przysięgi,
Z dna wód w „Zaczarowanem kole“;
raz się z nim w górne idzie sprzęgi,
raz się znów staje z nim na dole.
Jest „tam-tam“ rzeczą właśnie taką,
że zawsze się w nią tłucze jednako.
Wrażenie, jakie wywołuje,
jest tem, co w sobie kto poczuje.
„Tam-tam“ jest w stanie dzwon Zygmuntów
z przedziwną oddać dokładnością,
waży zaś ledwo kilka funtów
i każdy dźwignie go z łatwością,
co uprzystępnia szerszej masie
w teatrze drżeć przy tym hałasie,
imitującym nastrój dzwonu
z przedziwną subtelnością tonu.
O Zygmuncie! słyszałem ciebie
i natychmiast poznam, gdy usłyszę.
Niech ino się twój głos zakolebie
i przenikliwy wżre się w ciszę,
w ciszę pół-gwarną, pół-szemrzącą,
niech ino wpadną pierwsze tony,
tą melodyą dźwięku rwącą,
już wiem: żeś Ty jest w ruch puszczony,
że wołasz, wołasz: PÓJDŹCIE ZE MNĄ,
i wołasz wiek już nadaremno.
Oni się, co najwyżej, zasłuchają
i oczy mgłą im łez napłyną.
A gdy ty wołasz: WZNIJDŹ POTĘGO,
wrażenia u nich pierwsze miną.
A gdy ty wołasz: DZIEJÓW KSIĘGO
[25]
ROZEWRZEJ KARTY NAD NARODEM.
NARODZIE, WRÓŻĘ, ZMARTWYCHWSTANIESZ,
choć stoją jeszcze, choć czekają,
czekają: kiedy brzmieć przestaniesz
i ton ostatni twój zawarczy...
Gdy więc za tobą pójść nie godni;
a częstych wrażeń tęsknią głodni;
na ten użytek „tam-tam“ starczy.
Wie o tem dobrze i pamięta
REŻYSER, (sztukę dziś prowadzi),
więc Konradowi „tam-tam“ radzi:
REŻYSER
A gdy się ozwie „tam-tam“: dzwon,
ty wejdź.
MUZA
KONRAD
I nawet się nie spytasz, jaka słów będzie treść?
MUZA
Chcę akcyi, działaj, dajęć pole.
Zagraj, jak zechcesz twoją rolę
a możesz ich, gdzie zechcesz, wieść!
KONRAD
MUZA
Tamci będą grać
za siebie też, — jak kogo stać.
(Konrad schodzi ze sceny, która zapełnia się tłumem aktorów i statystów).
[26]REŻYSER
Role rozdane! — kto zaczyna?
Na miejsca, — Wznosi się kurtyna! —
To rzekł i klasnął tu trzy razy.
Rampa się nagle rozświetliła;
podnosi się zasłona z gazy,
która dotychczas wszystko kryła.
Gdy się już uporano z gazą,
Muza, której grę rozpocząć wypada,
suknię poprawia i układa,
wreszcie rozpoczyna z emfazą:
MUZA
Niebianką zstąpiłam do tych bram
i Sztukę, której tajnie znam,
przed wami głoszę!
Serca w górę! Do góry głowy! Dumne czoła!
REŻYSER
MUZA
W purpurę i złotogłów przyodziani:
oto moi męże wybrani,
a tamci w zgrzebnej koszuli,
a tamci w wiecznej żałobie...
REŻYSER
MUZA
Pieśń moja wybieży przedemną
na wasze spotkanie.
O Pieśni, czyli ty nie będziesz daremną?
[27]
O Pieśni, co się z tobą stanie?
Będziesz-li ulgą siostrze, bratu?
REŻYSER
Widocznie brak ci tematu.
MUZA
Przestworza! Hej wy gromolice,
co nosicie w płachtach błyskawice,
wy, o których słyszałam w baśni,
przydajcie siły słowom moim!
REŻYSER
(do Maszynisty, któremu daje za kulisy znak).
.....Trzaśnij!
— — — — — — — — — —
(Daje się słyszeć jakoby dalekie uderzenie piorunu, — przesypano bowiem kilka ołowianych kul przez blaszaną rynnę, ukrytą w kulisach. Poczem słychać przeciągłe huczenie i dudnienie gromu, coraz zanikającego w oddali, — bo oto bardzo wprawnie bito w bęben, głuche uderzenia wydający, a wysoko na górnym pomoście sceny ukryty).
MUZA
Ktokolwiek żyjesz w polskiej ziemi
i smucisz się i czoło kryjesz
z rękoma w krzyż załamanemi,
biadasz, — przybywaj tu, — odżyjesz!
W Przestrzeń rzucimy wielkie słowa,
tragiczną je ubierzem maską.
Ktokolwiek wiesz, co znaczy polska mowa,
przybywaj tu, — odżyjesz Słowa łaską.
[28]
Wyzwolin doczekacie się dnia,
przybywamy tu z zapowiedzią, —
tragiczną będzie nasza gra,
wyrzutem będzie i spowiedzią.
Uderzymy górne, wysokie tony,
jak z wieżyc bijące dzwony.
Przybywamy tu z zapowiedzią.
Tragiczną będzie nasza gra:
skarżeniem, chłostą i spowiedzią.
Wyzwolin ten doczeka się dnia,
Kto własną wolą wyzwolony!!
SCENA 1.
Tu rozpoczyna szereg mów
polonez, grany dźwiękiem słów:
KARMAZYN
Sto lat już jęczym w więzach lwy.
Cóż aspan na to?
HOŁYSZ
KARMAZYN
Myśleć o lepszej trudno doli.
HOŁYSZ
Trzebaby za krew łaknąć krwi.
KARMAZYN
Na synów patrzeć serce boli.
HOŁYSZ
Na wnuki patrzeć: hańba, tfy!
KARMAZYN
[29]HOŁYSZ
Że w niewoli
Nawykły jarzmo dźwigać łby.
KARMAZYN
Kiedyż ten przyjdzie, kto wyzwoli?
HOŁYSZ
Nie przyjdzie, to są złudne sny.
To w przewidzenie wiara, w gusła.
KARMAZYN
HOŁYSZ
Kajdan stos,
trucizna, brzytwa i powrósła,
jeżli wam obrzydł, bracie, los.
KARMAZYN
Aleć strój na mnie dobrze leży?
HOŁYSZ
Wybornie! Szlachtę po was znać.
KARMAZYN
Gdy mnie kto ujrzy, to uwierzy,
żem z tych, co królom byli brać.
HOŁYSZ
Żeście karmazyn widać z miny.
KARMAZYN
Żeście mnie równy, głoszę sam.
HOŁYSZ
Równego herbu i rodziny? —
Za łaskę dzięki wam.
[30]KARMAZYN
Dajcie mi gęby, dajcie pyska,
niechaj swojego swój uściska.
O jutro, co mi tam!
HOŁYSZ
Niechaj swojego swój uściska;
o jutro, co mi tam.
— — — — — — — —
KARMAZYN
Jakoś przepadło moje mienie.
HOŁYSZ
Na mej chudobie cięży dług.
KARMAZYN
Ale choć czyste mam sumienie
i miód nie łatwie zwali z nóg.
HOŁYSZ
Srebra rodowe mam w zastawie,
na skrypt pozwano mnie przed sąd.
Bóg wie, że jeszcze służę Sprawie.
Jakoś się wżdy naprawi błąd.
KARMAZYN
Po kniejach niosły het ogary
braci szlacheckiej głośny gwar.
Dziś nam daremno szukać pary.
Dzisiaj już niema dawnych wiar.
HOŁYSZ
Batogiem gnałeś chłopstwo w pole,
przez pierś im szedł twój złoty pług.
Dziś umiesz z pychą znieść niewolę.
[31]KARMAZYN
Niewolę przeżyć da mi Bóg.
HOŁYSZ
Da Bóg doczekać dni tych kiedy,
wrócimy znów do dawnych wad.
KARMAZYN
Zapomnim jakoś naszej biedy.
Daj bracie gęby, bądź mi rad.
HOŁYSZ
Niechaj swojego swój uściska!
To jutro będzie, co ma być.
KARMAZYN
Dajcie mi gęby, dajcie pyska,
dla Republiki trzeba żyć.
HOŁYSZ
Póki jesteśmy, Polska żyje,
Rzeczpospolita znaczy: my.
KARMAZYN
Z nami się pasie, z nami tyje;
że chudnie, to są głodnych sny.
HOŁYSZ
Choć miast karabel mamy kije,
odpędzim kijem głodne psy.
KARMAZYN
Daj bracie gęby, dajcie pyska!
Dla Republiki trzeba żyć.
HOŁYSZ
Niechaj swojego swój uściska.
To jutro będzie, co ma być.
— — — — — — — —
[32]KARMAZYN
Usiądźmy tutaj przy tym stole, —
karty, — rozpocząć można grę.
HOŁYSZ
Gram jakoś-takoś moją rolę,
choć nie wiem, jak to skończy się.
KARMAZYN
Cóż to za gawiedź za krzesłami?
(Za krzesłami gdzie siedzi szlachta, stoi gromada chłopstwa).
Ostatek złota idzie w pult.
Kto szlachcic brat, niech siada z nami,
będziemy grać karabelami,
będziemy grać o lity pas,
Jedyny wielki ostał kult:
honor Poloniae żyje w nas!
HOŁYSZ
Cóż to za gawiedź za krzesłami?
Widzisz, tam na brzeszczocie krew?
KARMAZYN
Co mi tam jutro, dzisiaj z wami!
Sięgnie mnie tylko Boży-Gniew.
Nie zadrży oko przed cepami.
Rzucajcie na stół złoty siew!
Będziemy grać karabelami.
Rozpędzim szablą głodne psy.
Niech stoi gawiedź za krzesłami.
Wiwat Polonia! Wiwat my!
(Inna znów grupa na siebie uwagę zwraca, a w niej główną osobą: Prezes).
[33]SCENA 2.
PREZES
Twarz zsiadła zmarszczków linią wężą,
Zastygłych jest kraterów pawężą;
myśl każdą, słowo więzi długo,
nim swoją ją uczyni sługą
i wypowie z wiarą najgłębszą,
im płytszą będzie i tępszą.
Rękę połóżmy na naszem sercu i słuchajmy, jak nasze serce bije.
Powolni biegowi wydarzeń, które około nas idą, wznieśmy się ponad sąd porywczy i młodzieńczych dni naszych przypomnienie i z ręką na sercu w przyszłość patrzmy.
CHÓR
(kiwa głowami)
PREZES
W przyszłość patrzmy i aby synowie i wnuki i prawnuki nasze, spokojni i powolni, na sercach kładli ręce i w przyszłość patrzyli coraz dalszą.
CHÓR
(kiwa głowami)
PREZES
Umierać będziemy, jakośmy wzrośli cisi; zaś okrutną duszy naszej nędzę niech pierś nasza okryje tajemnicą i nieszczęście nasze tajemnicą
zejdzie z nami w grób.
Przysięgamy wieczystą tajemnicę.
CHÓR
(wznosi ręce do przysięgi)
[34]PREZES
A teraz pogodni zasiądźmy do wspólnego stołu i pamiętajmy jedno: niewymawiać nigdy słowa: Polska
CHÓR
(kiwa głowami).
(Inna znów grupa na siebie uwagę zwraca, a w niej główną osobą: Przodownik).
SCENA 3.
PRZODOWNIK
Palone buty, zapalny ruch,
palące krótkie słowo;
z pogardą patrzy w tamten tłum,
gdzie każdy kiwa tylko głową
i sądzi, że weń wstąpił duch,
gdy mówi jedno wciąż na nowo.
Jest młody, ogień w oczach znać:
całuje, ściska wciąż swą brać.
Podajmy sobie ręce braterskie i jedno ino wciąż wołajmy: Polska, Polska.
CHÓR
Polska, Polska!
PRZODOWNIK
Braterskie sobie podajmy ręce, abyśmy wiedzieli, że w węzeł spajamy się nierozdzielny, nierozerwalny, uświęcony tem słowem: Polska.
CHÓR
Polska, Polska!
PRZODOWNIK
Rozpacz rozumów naszych niech zabije i rozgoni ten jeden jedyny zgodny chór słowa:
[35]CHÓR
Polska, Polska.
PRZODOWNIK
Niech każdy wie, że w piersi naszej i myśli naszej niema nic, coby się temu słowu oparło. Kto nam wydrzeć to słowo zechce, ten najdzie nasze piersi i myśl naszą pustkowiem a głuszą. Niepatrzmy poza nasz stół, niepatrzmy; jeno braterskie sprzęgnijmy ręce i krzyczmy, krzyczmy: Polska!
CHÓR
Polska, Polska!!
(Inna znów grupa na siebie uwagę zwraca, a w niej główną osobą: Kaznodzieja).
SCENA 4.
KAZNODZIEJA
Do góry bracia, do góry,
gdzie orzeł ptak białopióry
roztoczy nad nasze głowy
osłonę skrzydeł.
Do góry bracia, do lotu,
do wyżyn, uniesień ducha,
pod gwiazdy, duchem wzwyż.
Patrzajcie, oto krzyż!
Bóg moich wywodów słucha.
Do góry, bracia, do góry.
Zapominajcie doli,
ściganej marą straszydeł.
Do góry, bracia, do góry,
gdzie orzeł ptak białopióry,
wolen krat, więzów, sideł,
roztoczy na nasze głowy
osłonę szeroką skrzydeł.
[36]
Za chmury, bracia, do lotu,
do wyżyn, gdzie Bóg wszechwłady,
czoła podnieście i szpady
w przysiędze za Miłość wieczną,
za wierność niebieskiej nagrody,
którą weźmiecie z zagłady
zła i niewoli i nędzy,
w ciał wielkiem zniszczeniu i skrusze,
ratując dusze, dźwigając dusze,
do góry, bracia, do góry,
gdzie orzeł ptak białopióry
Polskę na skrzydłach ponosi.
CHÓR
Polskę Bóg przez ciebie głosi!
KAZNODZIEJA
Bóg Polskę we mnie głosi!!!
CHÓR
Do góry myślą, do góry,
gdzie orzeł ptak białopióry!
(Inna znów grupa na siebie uwagę zwraca, a w niej główną osobą: Prymas).
SCENA 5.
PRYMAS
O dumni, wy na kolana
przed jasnem obliczem Pana.
W proch, na kolana, w pył,
a duch wasz zyszcze sił
a duch wasz zyska moc.
O dumni, ukorzcie pychę
a jako są w was nędzne i liche,
grążone w noc, —
[37]
tak powstaną wywyższone,
świętością ciche:
olbrzymy, tytany z mogił,
we wieńcach nieśmiertelności,
pany niebieskich włości.
Padajcie na kolana,
by była wysłuchana
modlitwa ziemi tęskniąca;
żywot dopełniony, dowieczny.
Czoła w proch, w pył!!
CHÓR
Daj nam sił, daj nam sił
na żywot wieczny — —
PRYMAS
W proch czoła przed moją szatą.
Szata ta moja czerwona,
we krwi Centaurów pojona,
zwycięstwo znaczy kościoła,
gdy z zamku-kastelu Anioła
działa bojowe uderzą
i zabiją te, które nie wierzą.
Uznajcie we mnie książęcia,
sztandary przedemną pochylić.
Roma mi udziela zaklęcia,
a Roma nie może się mylić.
W proch czoła, ROMA LOCUTA;
w mem słowie uznajcie Pana
a sława i wielkość wasza,
męczeństwem w granitach kuta,
wiekom się wieczysta ogłasza,
[38]
żywotem świętych bogatą.
W pokorę, w pokorę dumni!
Na kolana!
CHÓR
PRYMAS
Klęczący, wytrwajcie w postawie.
Dobądźcie szabel na poły.
Nad wami grobu sklepienie
zawarły święte kościoły.
Słuchajcie! ROMA LOCUTA,
wyrzekła to w waszej Sprawie:
Niech będą wyczekujący,
aż Śmierć je zgrabi, zaorze.
Zyskają zbawienie Boże.
Niechaj w postawie wytrwają:
niech wierzą i niech czekają!
Poznaję krzywe szablice,
poznaję delije, żupany
i dumę na czele kwitnącą.
Na kolana Rycerze-Polacy,
ze schylonem stawajcie tu czołem
przed niebios złotym Aniołem,
z temi szablami krzywemi
i schylonemi sztandary,
przysiężni obrońcę wiary,
wieczyście postawą jednacy.
Gdzie Jozua, co słońce wstrzyma
nad wami, co pogotowiu,
[39]
ze wzniesionemi oczyma,
z pół dobytemi szablami?
Klęczący Rycerze-Polacy!
Nie będzie-ż nigdy słuchana
modlitwa wasza, umarli?
CHÓR
O wielki, o sługo Pana,
choćby nas wiekiem przywarli.
PRYMAS
CHÓR
(Inna znów grupa na siebie uwagę zwraca, a w niej główną osobą: Mowca).
SCENA 6.
MOWCA
Przez serce do serca droga.
Ogień, co tleje w iskierce,
rozniecę w łunę pożaru,
serdecznym porywem daru,
ust złotą, miodową wymową.
Przyjmijcie Słowo!
Kochajcie! Miłość: płomienie!
O Miłość, kwiecie różany!
Róż wieńce rzućcie kobiecie,
mnie wieniec cierniów wiązany.
Cierniami serce oplotę,
w słońcu je przyjmę za złote,
za więzy złote słoneczne,
miłośnie wiążące duszę.
Kochajcie! Zawiść przygłuszę,
[40]
przygłuszę zazdrość i złości
godłem jedynem Miłości.
Kochajcie! Ogień w iskierce!
Do serca droga przez serce.
(Od głębi sceny, z po za filarów katedry, wchodzą Ojciec i Syn).
SCENA 7.
OJCIEC
Troska o syna: jego maska.
Syn przed nim już nie młody.
I obaj idą w zawody,
że starość się w nich pośród waży:
u którego z nich więcej jej w twarzy.
Czy w tej młodości, co zlękniona,
w okrutnym jakimś marsie czoła;
czy w tej, która los zgadnąć chcąca,
czuje, że wstrzymać go nie zdoła.
Synu mój najmileńszy, nie poglądaj ku prawej stronie, ani ku lewej nie patrz. Źli oni, jedni jako drudzy; — i sercem chcę, byś wyrósł ponad onych, za moją idąc myślą i słowem.
SYN
Słyszę ojcze.
OJCIEC
Jeno przedsię idź i patrz przedsię, a we swej duszy się wpatruj widziadło, które pocznie się przed tobą z myśli mojej i ze słowa mojego.
SYN
Słyszę ojcze.
OJCIEC
Niechaj nie zatrzyma cię na drodze twej żadna ręka zbrodnicza, ani ręka skalana brudem i [41]podłością, lecz przejdziesz wskroś podłych i nikczemnych ty jeden uświęcony, szlachetny, wierzący w prawdę myśli mojej i w prawdę słowa mojego.
SYN
Słyszę ojcze..
(Tu na scenę wchodzi Harfiarka, zatrzymująca się wśród różnych grup).
Widzę ją, oto idzie ku mnie i struny trąca.
SCENA 8.
OJCIEC
SYN
W włos jej wplątane węże.
Jej szata łachman lichy.
OJCIEC
Jej strun ze złotej arfy
głos czarodziejski i cichy.
Złociste stroją ją szarfy;
strój pychy. — Uciekaj synu:
ona z piekieł idąca.
SYN
Ojcze, łachmany ją kryją.
Jej struny się żalą i płaczą.
Sercem mnie k’ sobie czuli.
We zgrzebnej jest koszuli.
OJCIEC
Duszę tobie zatrują.
O synu, patrz przed się synu.
Nie słuchaj, kto ciebie zwodzi
w rozstajne, w błędne drogi.
[42]
Poganki, błędnice, bogi.
Idź mężem, idź siłą młodzi
naprzód, wciąż dalej patrzący,
dalej i dalej i dalej,
aż znikną nędzni i mali.
Nie słuchaj muzyk zwodnicy,
uciekaj, — za myślą moją, —
niech tobie będzie ostoją,
za myślą, za moją duszą,
niech klątwy ciebie przymuszą
za prawdą słowa mojego.
Ustrzegę, ustrzegęć złego.
Idziemy ku przeczystej krynicy,
Kędy ja młodość odzyszczę,
ty w męża wzrośniesz z młodzieńca.
HARFIARKA
Przychodzę śpiewać na zgliszcze.
(Przystanęła oto teraz tuż przed Ojcem i Synem).
OJCIEC
Hen, dalej, spieszaj do dzieła.
Nie słuchaj...
SYN
HARFIARKA
Na tych strunach nanizanych
serce moje gram;
śmiej się do mych lic rumianych,
duszę twoją znam.
Dusza w tobie się żaliła,
spostrzegłam ją raz:
[43]
na rozstaju w źródle piła,
kędy ołtarz-głaz.
U ołtarzam służką była:
wróżyłam ci wiek.
Dusza twoja w źródle piła
zapomniany lek.
Hej, wy struny moje złote,
grajcie szumny gaj;
włosy moje w harfę splotę...
Harfo duszę graj.
SYN
Grasz mi mego serca nutę...
HARFIARKA
OJCIEC
Synu, serce w niej zatrute.
Pójdź za mną...
SYN
OJCIEC
Miłość, synu, zabija.
Uciekaj od miłosnych lic.
SYN
HARFIARKA
[44]OJCIEC
Uciekaj od różanych ust.
Miłość to czar i kłam.
SYN
HARFIARKA
Duszę twoją gram.
..............
Tęskni w tobie żalem, śpiewem,
gdzie rodzimy kąt,
kędy dwór twój z wielkiem drzewem
lip woniących słodką woń.
Tęsknisz doń — — ?
Hej, pobiegłbyś stąd.
Gdyby tobie kwietne sady
dały chłód nad skroń.
Brzęczą... Słyszysz rój? — Patrz gady
pełzają śród traw.
To się tobie śni:
W kosodrzewy umajony
czarny — modry staw;
ty nad wodą pochylony,
patrzysz w toń.
Tęskno ci?
SYN
HARFIARKA
Leć, polatuj w wichrach burz,
kędy walczy świat;
[45]
gdzie syn z ojcem stacza bój,
kędy z bratem walczy brat,
jeden car a drugi kat.
Kędy z ojcem walczy syn,
kto ma w ręce ująć czyn?
Kto ma podjąć znój
i ciężar podjąć trosk?
Na bój, przez krew na bój!
W mrowisko hej,
za wichrem leć, za wichrem wiej,
za mną na rozstaje dróg,
kędy w borów zawierusze
dźwięczy błędny złoty róg.
Tęsknisz — ?
SYN
HARFIARKA
Kochasz — pójdź, — za mną — słysz...
SYN
OJCIEC
SYN
Odchodzi — tam — za nimi — hen. —
Jej miłość...
HARFIARKA
Sen, — przelotny sen —
Do dalszych idę scen.
(Oto już przy innej gromadzie przystanęła).
[46]SCENA 9.
...........
Zagram waszą skrytą myśl,
zagram waszej duszy sen
i tamten świat i światek ten.
Przelotem lećcie hen.
Kłońcie się do moich lic,
do różanych moich ust...
Lotny sen... łachmany chust...
CHÓR
HARFIARKA
(tu lekkim rzutem arfę trąca,
jakby to słowo: „nic“ dzwoniąca)
(Oto już przy innej gromadzie przystanęła)
Zakołyszę tęskny żal,
jak się czepia szumnych brzóz,
jak się czepia szumnych fal
i zbóż i traw i łóz.
Zasłuchani w śpiewek mój,
patrzcie do różanych lic,
Lotny sen..... pszczelny rój...
CHÓR
HARFIARKA
(po strunach lekko przemknie dłonią,
jakby to struny to „nic“ dzwonią).
(Oto już przy innej gromadzie przystanęła)
[47]
Idę dalej, lotny duch;
idę dalej biedny człek,
z roku w rok, z wieku w wiek,
łachman kryje grzbiet...
idę het...
Bywaj zdrowy, bywaj zdrów.
Lotny sen, — uroda lic...
Wrócę znów.
CHÓR
HARFIARKA
Nic.
(znów lekkim rzutem strun trąciła,
jakby to arfa „nic“ dzwoniła).
(Już coraz dalej ginie w tłumie,
coraz innymi otoczona).
Przyjdzie za mną pszczelny rój,
orszak mój. — —
Zanucimy pieśń.
Przez ten czas, na was już
szron zejdzie i pleśń...
Ha cóż — ?
Muszę iść, — — wrócę znów...
Zanucę wam PIEŚŃ
wiosennych moich lic,
lecz słowa to.... nic.
(Od głębi sceny idzie samotnik).
SCENA 10.
SAMOTNIK
Ni młoda jego twarz ni stara,
nos orli, wielkie łyse czoło;
[48]
zaklęta w twarzy jedna wiara:
Iksion wpleciony w męczarń koło.
Myśli go dręczą, gubią, dławią;
myślami tron buduje dla się,
aż w myślach z tronu w otchłań runie.
I znów zapada w myśl głęboką
i w jeden przedmiot utkwi oko,
nim myśli nowe go wybawią,
że w mózgownicy swej pionka posunie.
Wloką się za nim dziwne płaszcze
ze starych kronik, które czytał,
z orłów, wypchanych pakułami,
z broszur, gdzie jaką myśl zachwytał,
z strzęp szalów (niegdyś były nowe,
były: purpura, jedwab, złoto);
dzisiaj w koronkę zdarte, płowe,
gdy je niejedna plama plami,
świecą, jak pełne gwiazd rzeszoto.
Więc trzebaż było, abym wszystko stracił,
bym myślą się wzbogacił.
Więc trzebaż było, żebym wszystko zdeptał;
przez zgliszcz, przez gruzy zyskał władzę;
by duch mi mój wyszeptał
IDEĘ, którą innych poprowadzę.
Płaszczu z purpury, — gronostaje, puchy:
błoto i kurz i śnieg...
Marnota, — lichość. — — Walczą duchy
a zeszły nad przepaści brzeg.
Gdzie stąpię... przepaść; paść już mam
i kamienieję w granit-słup.
[49]
Stójcie, — tu przepaść! — Nicość, trup,
na dnie tam trup...!
Szatani śmieją się na dnie...
Słyszycie śmiech?
ECHO
SAMOTNIK
Przestwory! Widzę po przez złom
w chmurach wiszący grom,
jak schyla się nad Boży-dom:
daleko hen. — Piorunie stój!
Rozpocznę z Bogiem bój.
Anioły płaczą w skardze, łzach...
ECHO
SAMOTNIK
Czem jestem — ? — Pytać — ? — Kogo? - Ech?
Ha wiem!... Kto jestem...
ECHO
SAMOTNIK
Jak ująć nazwę mą w litery? —
Ja tajemnica. — Jakże zwać,
by moją przestrzedz brać? — — —
Jak ująć duszę mą w litery?
ECHO
Nazywasz się czterdzieści cztery.
[50]SAMOTNIK
Ha! — — Jestem sam... Kto oni są?
Cóż oni — ! Ślepce — Czyli ja?
Ktoś jęczy — — —
ECHO
SAMOTNIK
ECHO
SAMOTNIK
(podchodzi ku posągowi rycerza)
Potęgo śpisz, — do ciebie lgnę,
przebudzaj się, — zrozumiesz mnie
ty lwie! — Ja tajemnica; — Drgniesz?!
ECHO
SAMOTNIK
Kim jesteś ty? — Kim jestem ja?
Czem będzie świat, czem był?
Kto Panem ludzkich sił?
Kędy jest On — Przedwieczny, gdzie?
Czy wróci — ?
ECHO
SAMOTNIK
To ja, — to ja, — mych własnych słucham ech.
Cóż ze mnie ludziom — Bogu?
[51]ECHO
(Tutaj nowa osoba pojawia się na scenie):
SCENA 11.
WRÓŻKA
Ho, ho, już wbiegła, jak Aryel chyża,
z szybkiego biegu zapłoniona.
Za dłonie ich bierze i wróży:
dłoń kreśli każdą znakiem krzyża
i krzyż na czole swem powtórzy.
I w oczy patrzy i wzrokiem bada,
że to w głąb duszy zajrzeć chcąca, —
aż wreszcie dłoń tę czyjąś odkłada
i zda się zapominająca. — —
Ruchem tylko głowy przeczy,
jakby jakieś myśląca rzeczy
inne, któremi jest natchniona: —
Zwiastunką jestem, idzie już
TEN, co powiedzie wszystkich was
do róż, do zbóż, do kras.
CHÓR
To on? To ten? To tamten...?
WRÓŻKA
Hen...
Podajcie dłoń, — do gry, do gry,
Zobaczę, powiem czy to ty — ?
CHÓR
WRÓŻKA
Ty nie, — ty nie. — On przyjdzie k’wam
z otwartych ścieżaj bram.
[52]CHÓR
WRÓŻKA
O nie! — Daj ręce, daj! —
Ja zgadnę, skąd on rodem?
CHÓR
WRÓŻKA
O tam, o tam, gdzie Eden raj,
gdzie miłość, litość, żal,
z tych dal przywiodą go Anieli.
CHÓR
Kto będzie, kto? — Anhelli?
WRÓŻKA
CHÓR
WRÓŻKA
On blisko już, może wśród was,
u drzwi, u progu, — może tam, —
już idzie,... ino jest w pół-śnie.
CHÓR
WRÓŻKA
CHÓR
[53]WRÓŻKA
To moja świeci łza.
Czekajcie, — cyt — już idzie, już —
zatrzymał się wśród burz.
Słyszycie wicher, pędzi chmury śniegów:
tam marzną waszych ostatki szeregów!
CHÓR
WRÓŻKA
CHÓR
WRÓŻKA
W pożarów duszącym dymie
idzie...
CHÓR
Lecz kto, lecz gdzie...
Czy dorósł już — Czy mąż? Czy dzicię?
WRÓŻKA
Ja nie wiem nic, — ujrzycie!
Zwiastunką jestem. — Może już...
Ja wróżka, zwiastun, wróż.
Rękę swoją daj!
Może to ty —? Może to on —?
To tamten może —?
CHÓR
(Odprowadzają ją i idą za nią tłumnie, a już nowa grupa osób wchodzi do katedry). [54]SCENA 12.
STARZEC
Podtrzymywany przez dwie dziewy,
idzie staruszek-ojciec siwy,
to głową rzuci, jak orzeł,
to głowę zwiesi i przystanie.
Przychynie ku sobie dziewczyny
i ręce kładzie na nie,
jakoby przez to rąk wezwanie
ducha wielkiego w nie zaklinał.
Modlitew on zaczyna śpiewy,
a one jako chór i finał.
Przyszli i wejściem są przejęci,
że tej dożyli godziny
i patrzą, jako wniebowzięci,
po ścianach wielkiej katedry.
Więc to tutaj, — oto patrzcie moje córki, — do góry pojrzyjcie. Tam pod sklepieniem zatrzymuje się myśl polska. Oto tam jej najwyższy kres.
A tu ku murom i ścianom zapylonym patrzcie, to najszerszy myśli polskiej lot.
Widzicie więc, jakie polska myśl ma skrzydła. Jest ci ona tym ptakiem, który tu jest zamkniony i skrzydłami bije o kamień kolumn tych ciosany i skrzydłami trąca te rycerze pośpione.
— Przysiadła ta myśl polska dokoła, a we wieńce różnolite splotła ludzie osobne. Córki moje, oto widzicie: jakby narody osobne, które kościół ten wiąże.
Córki moje. Gdy Bóg w ten kościół wnijdzie, — [55]to wielkiej tajemnicy daje świadectwo. A może my będziemy ku świadectwu temu powołani? A jeźli nie my żyjący, — to duchy nasze tu przyjdą i świadectwo kościołowi temu dadzą.
CÓRKI
A jeśli nie my żyjący doczekamy, to duchy nasze tu przyjdą na świadectwo kościołowi myśli polskiej.
STARZEC
Amen. — Córki moje, patrzcie, jako tu wszyscy się zebrali i nie daj Boże, aby nas braknąć miało, — gdy myśl polska się buduje.
Patrzcie córki moje, — oto tu wszystko jest Polską, kamień każdy i okruch każdy, a człowiek, który tu wstąpi, staje się Polski częścią, budowy tej częścią. Oto i my teraz przydajemy miary ciału temu, — i my teraz dopiero wśród tych murów jesteśmy Polską. Czujecież wy, córki moje, że my teraz jesteśmy Polską? Podajcie mi ręce, — bliżej, bliżej, tu głowy ku piersi mojej pochylcie... Słyszycie? Jedno jest uderzenie naszych serc i jedna oddechu miara i teraz my, córki moje, teraz dopiero jesteśmy Polską.
Weźmi, Panie, w spokoju dusze nasze.
CÓRKI
Wezwij, Panie, w spokoju dusze nasze.
STARZEC
Tutaj możecie płakać — a żadna łza wasza nie będzie zapomniana. Radujcie się — a żadna radość wasza nie będzie samotna. Otacza was [56]Polska, wieczyście nieśmiertelna. — Otwierajcie oczy, córki, moje, — patrzcie, patrzcie, patrzcie, a milczenie ust waszych złotym będzie dusz waszych pancerzem.
Błogosławieństwo idzie ku wam.
CÓRKI
Błogosławieństwo bierzem.
— — — — — — — — — —
(Wchodzi Geniusz).
Czyli to muzyka te dziwne dźwięki,
czyli od ścian echa biegą tułacze,
czyli ptak to jaki u okien zbłąkany?
Gołębie to może biją skrzydły?
Czy kto potrącił w organie
klawisze, — i zadął wichrem?
Skąd-że ten mrok, co pada. — — — ?
Oto przychodzi ten co wszystkiem włada.
Jako posąg jego postawa;
jako śpiżowe pokrywy,
jego ubiór i strój jego: Sława.
Na czole wiecha ogromna
zeschniętej ostu gałęzi.
Oblicze jako spiż ciemne.
Pojrzał. — Wszystkich oczy w uwięzi
swojem zatrzymał spojrzeniem.
Ręce ponad nimi rozpostarł
na znaki jakoweś tajemne
i mroków otoczył ich cieniem.
Kto-żeś jest, widmo olbrzymie?
Kto jesteś wielki i dumny?
[57]
Idziesz, — drżą za tobą kolumny.
Stąpisz, drżą— drżą posady świątyni.
Skąd ten mrok dokoła ciebie?
Skąd ta okrutna zaduma,
która z onych posągi czyni — ?
Jakie twoje IMIE?
