Ta odpowiedź świadczy, jakato była nawskróś chrześcijańska dusza, jakie w nim tkwiły uczucia dla chłopów, dla czeladzi, których za swych młodszych braci, za swoje dzieci istotnie uważał. — Chłop polski, jakkolwiek nie wolny jest od uprzedzeń i nieraz przy nich twardo stoi, niemniej jednak ulega wpływowi, który od dworu doń przychodzi, tak dobrze pod moralnym jak i ekonomicznym względem. Przygląda się ostrożnie wszelkim zmianom gospodarskim we dworze, nie ufa im zrazu; lecz skoro ujrzy, że pan na nich nie traci, że owszem gospodarstwo się ulepsza, że majątek się wzmaga, i on pójdzie powoli za tym przykładem. A kiedy przytem doznaje ludzkiego obejścia i znajduje we dworze mądrą radę i roztropną pomoc, to pana swego szanuje, przywiązuje się doń szczerze i nic ważniejszego bez jego zdania nie poczyna. Właściciel dóbr, który obok ludu swego żyje i z nim po chrześcijańsku się obchodzi, nie potrzebuje się lękać socyalistycznej propagandy; ona dla tych tylko, i słusznie, jest straszna, którzy chłopa swego nigdy nie widują i o nim nie wiedzieć nie chcą. — Przyjezdni z innych prowincyj, którzy Turwią zwiedzali, uderzeni byli wielekrotnie tym stosunkiem dworu z czeladzią i z włościanami, pełnym powagi i wzajemnej ufności; a podobno nie powiemy zawiele, że i pod tym względem Chłapowski niejednemu sąsiadowi w swej prowincyi dał dobry przykład. W takich warunkach, z taką mądrością i miłością dokonana reforma włościańska i przy pomocy szczerze pobożnego duchowieństwa, nic dziwnego, że w Wielkopolsce zrobiła cuda. Chłop wielkopolski stał się potęgą i chwalą tej ziemi; takiego chłopa niema w całej Polsce, w całej Europie go niema! Sprawa Kościoła i sprawa narodu, która przed pół wiekiem stała głównie, jeżeli nie wyłącznie na szlachcie, dzisiaj w setkach i setkach tysięcy znajduje obrońców niezłomnych, i dziś, patrząc na niejednę wieś w Wielkopolsce, trudno sobie nie przypomnieć słów polskiego Psalmisty:
Jedno tylko jest zbawienie,
Jeden tylko, jeden cud,
