bez oszczędzania sił swoich; i styrał swe zdrowie i potrzykroć był ranny. I cóż wyniósł z tej uciążliwej służby? Wszak mu nie dano nawet awansu, który mu się przy dymisyi należał! Wyniósł bardzo wiele. Z młodego kawalerzysty pełnego rycerskiej fantazyi, wyrósł na skończonego oficera, który nauczył się słuchać, nauczył się rozkazywać, przywykł do porządku i karności, poznał dokładnie wszelki rodzaj broni, wypróbował w boju swoją odwagę i przytomność umysłu, a świetnością swoich wojennych przymiotów wzbudził zarówno u kolegów, jak u dowódzców pełne szacunku uznanie. Dużo świata zobaczył, całej niemal Europie zbliska się przypatrzył, wszedł w ścisłe stosunki z mnóstwem ludzi pierwszorzędnych i te przydały mu się nieraz w późniejszem życiu. Ale to jeszcze nie wszystko. Ważniejszym od tych zewnętrznych korzyści był i u niego wewnętrzny zarobek ducha: umysł, który zbogacił nauką i doświadczeniem; spokój i panowanie nad sobą, którego nabył w trudnych przeprawach; rozsądek jasny i prosty, który przywykł chwytać każde zadanie z najwłaściwszej strony; energia i hart woli niezłomny, który się nie cofał przed wysileniem i z obranej drogi nie zbaczał. Ze szkoły napoleońskiej wyszło u nas wielu znakomitych oficerów; ale Chłapowski stał się w niej nadto mężem do wszelkiej obywatelskiej pracy zdolnym i gotowym.
I oto uwaga, jaka się z tego zestawienia nasuwa: dla narodu jak dla indywiduum, nie ten rezultat pracy jest najważniejszy, który mu z zewnątrz korzyść przynosi, lecz ten, który wewnątrz, w duszy zostaje…
∗
∗ ∗ |
Otrzymawszy dymisyą z rąk Soulta, Chłapowski w połowie r. 1813, pojechał do Paryża i zamieszkał w domu najbliższych swych przyjaciół, Caramanów. Rzadki był oficer z r. 1812, któryby tej kampanii nie odchorował, czy ówczas, czy później; i Chłapowski wyniósł z niej zaród ciężkiej choroby, od której bronił się, póki był w służbie, siłą wytężonej wojny, ale której uległ, gdy się znalazł bez zajęcia;
