tak też śmierć po życiu. O ile noc jest pożyteczną, dostarczając nam przez rośliny niezbędnego do życia tlenu, tak znowu śmierć jednego człowieka, ustępuje miejsca drugiemu, a ponieważ nic na świecie nie ginie marnie, gdyż nawet zeschły liść służy za pokarm dla kiełkującej nowej rośliny, więc też i Pan stworzenia nie może znikać bez śladu — musi istnieć, chociaż w innej postaci.
Owa przecież spokojna, beznamiętna obojętność dla świata i spraw jego, z jaką umierający odchodzi z padołu płaczu, owo poczucie bezwzględnej prawdy, zniewalające go do wyznania win, grzechów i zbrodni w chwili konania, owa nareszcie pewność cichego spoczynku na wieki, bez troski, obok zupełnego zapomnienia walki życiowej, niby w śnie łagodnym, nigdy nie przerwanym, a często nadzieja lepszego życia, — mają w sobie coś tak wzniosłego, z czem nic za życia porównać się nie daje. Jeżeli więc ktoś jest wobec śmierci godnym politowania i żal wzbudzającym, to, zaiste, nie umierający, ale osoby pozostałe, które tracą go niepowrotnie! Cóż zatem przeraża ludzi w akcie śmierci? Objaśnia to Seneka, mówiąc: „Nie straszną jest śmierć, będąca zjawiskiem naturalnem, ale strasznym ‘jest wstęp do niej“.
Owóż tym „wstępem“ jest choroba, zgon poprzedzająca. Śmierci, jak powiedzieliśmy, uniknąć nie możemy, zato obowiązkiem i głównem zadaniem każdego człowieka być winno: chronić się wszystkiemi siłami od choroby, która, łącząc się z dokuczliwem cierpieniem, przeraża obawą wzmagania się dolegliwości, prowadzących do śmierci. Zapobieganie chorobom leży najczęściej w mocy naszej, albowiem choroba jest nieprawidłowym objawem życiowym w następstwie szkodliwych zdrowiu warunków i zboczenia stąd czynności organicznych. Znając naturę czynności naszego ustroju i potrzebnych do tego warunków, możemy snadnie uchronić się od szkodliwości, zatem od choroby. Zasady prawidłowego życia i wiadomość o wszelakich szkodliwościach dla zdrowia podaje hygjena, z czego wynika, że powinnością człowieka jest dokładne zapoznanie się z prawidłościami hygjenicznemi dla uchronienia się od choroby, a wtedy możemy spokojnie, bez obawy, wyczekiwać kresu życia, którym jest śmierć.
- ↑ Zmarł w Warszawie d. 6-go kwietnia 1891 r.
