Strona:PWM Moniuszko Stanisław 2.jpg

występom w Wilnie niem. trupy artyst. W. Szmidtkoffa. 1836 przebywając w Wilnie M. poznał Aleksandrę Müller, z którą wkrótce zaręczył się, ale warunkiem uzyskania zgody na zawarcie ślubu postawionym przez Marię Müller, matkę młodziutkiej narzeczonej, było zdobycie zawodu i wówczas syn ziemianina, potomek drobnej szlachty z Podlasia obrał profesję muzyka.
Jesienią 1837 wyjechał na studia muz. do Berlina; uczył się prywatnie u dyr. Singakademie С. Rungenhagena harmonii, kontrap., instrumentacji i dyrygentury, odbywał praktykę prowadząc chóry i akompaniując śpiewakom; prace szkolne М., skompletowane w zbiorze Studia berlińskie (6 t., autograf, Bibl. WTM), ilustrują program nauczania u Rungenhagena: kanony, pieśni sol. (tekst niem.) z akomp. org. lub fort., utwory fort. i na inne instr. solo, utwory rel. (tekst niem. lub bez tekstu) na chór miesz. a capp., fugi na chór a capp. lub z kwartetem smyczk., fugi podwójne na instr. smyczk. Podczas pobytu w Berlinie M. poznawał oratoria (Paulus Mendelssohna, Mesjasz Händla) i opery, chodził na koncerty, zachwycony grą fort. Klary Wieck swoje wrażenia przekazywał w listach do ukochanej. Wyd. 1838 przez firmę Bote-Bock Trzy śpiewy (Sen, Niepewność, Pieszczotka) do sł. A. Mickiewicza (z tłum. na niem.) spotkały się z przychylną opinią recenzentów na łamach „Tygodnika Literackiego” (Poznań) i „Allgemeine Musikalische Zeitung”, w nast. roku ukazały się 2 pieśni, także do sł. A. Mickiewicza: Trzech Budrysów i Rozmowa („Kochanko moja”). Nie były to pierwsze komp. M., bowiem już wcześniej pisał pieśni i utwory fort., natomiast w czasie studiów powstały m.in.: I Kwartet smyczkowy, który został wręczony J. Elsnerowi podczas jego pobytu w X 1839 w Wilnie, pierwsze komp. sceniczne (Nocleg w Apeninach) oraz utwory religijne.
W VII 1840 M. wrócił do kraju, na pożegnanie ofiarował Rungenhagenowi symptomatyczny podarunek — 10 psalmów M. Gomółki (wyd. J. Cichockiego, 1838). 25 VIII odbył się w Wilnie ślub M. z A. Müller; 2 XI dyrygował w kośc. św. Jana Requiem Mozarta, a 30 XI poprowadził koncert, którego program stanowiły uwertury: Sen nocy letniej Mendelssohna i z opery Ferdynand Cortez Spontiniego oraz Wellingtons Sieg Beethovena, fragm. z oratoriów: Stworzenie świata Haydna i Paulus Mendelssohna, improwizacje kompozytora na eolomelodykonie. Stałe zatrudnienie otrzymał jako organista w kośc. św. Jana, podstawą utrzymania stały się jednak udzielane prywatnie lekcje muzyki (uczył się u niego m.in. C. Cui i J. Karłowicz); sytuacja materialna młodego małżeństwa była trudna, gdyż rodzice kompozytora również borykali się z trudnościami finansowymi. M. usiłował wnieść ożywienie w ospałe życie koncertowe Wilna, przede wszystkim jednak komponował; po 1840 powstały jego wczesne utwory scen. (Ideał, Karmaniol, Nowy Don Kichot, Loteria i in.) i liczne pieśni, które kompozytor począł gromadzić z zamiarem zbiorczego wydania. Z myślą o ich publikacji, a także w poszukiwaniu bardziej intratnej posady, wyjechał w VIII 1842 do Petersburga, skąd wrócił w X uzyskawszy jedynie zezwolenie cenzury na wyd. piosenek i publikację prospektu Śpiewnika domowego w „Tygodniku Petersburskim” (nr 72). W końcu 1843 ukazał się I Śpiewnik domowy, pozytywnie zrecenzowany przez J.I. Kraszewskiego („Tygodnik Petersburski” 1844 nr 50), J. Sikorskiego (anonimowo, „Biblioteka Warszawska” IV, 1844); od czasu tej recenzji datują się bliskie kontakty M. z Sikorskim, choć później stosunki pomiędzy nimi nie zawsze układały się jednoznacznie. Prawdopod. pod koniec 1845 został wyd. II Śpiewnik domowy, zaś na początku 1846 ukazał się poemat Witolorauda J.I. Kraszewskiego z wkładką nut. zawierającą 9 pieśni M. W VII tegoż r. kompozytor wyjechał wraz z żoną do Warszawy w związku z wyst. Loterii w Teatrze Wielkim oraz poszukiwaniem librecisty („tu w Wilnie nie mam zdolnego do pisania librettów” — list M. do Sikorskiego z 9 II 1846), zamierzał bowiem napisać jakieś poważniejsze dzieło dram. W Warszawie nawiązał wiele znajomości; poznał J. Sikorskiego i O. Kolberga, kompozytorów: I. Dobrzyńskiego, I. Komorowskiego i T. Nideckiego (ówczesnego dyryg. opery warsz.), literatów: J. Korzeniowskiego, J. Łuszczewską (Deotymę), a przede wszystkim W. Wolskiego, librecistę swego pierwszego dzieła operowego. Wprawdzie Loteria (wyst. 12 IX) miała mierne powodzenie, ale M. wrócił do Wilna z gotowym libr. Halki. Skoncentrował się teraz na komponowaniu i już latem 1847 przedstawił dyr. i zespołowi muz. opery w Warszawie partyturę 2-akt. opery (tzw. Halka wileńska). Zabiegi o jej wyst. okazały się jednak bezowocne, 1. wykonanie Halki miało miejsce 1 I 1848 w Wilnie z powodu „braku u nas śpiewaków-artystów [...] w kształcie koncertu przez amatorów” („Kurier Wileński” z 11 I 1849).