Strona:PL Paweł Sapieha-Podróż na wschód Azyi 041.jpeg

dla grosza, bezsumiennie wyzyskuje słabostki czarnego, w pierwszej linii pijaństwo, i tem go gubi. Misyonarze protestanccy, jakiejkolwiek konfesyi, postępują według metody zupełnie odrębnej od metody katolickich misyonarzy; protestantom w najlepszym razie chodzi tylko o rzekome cywilizowanie czarnych, religia i zbawienie duszy graja rolę podrzędną. Cywilizowany czarny ma więcej potrzeb, staje się dobrym odbiorcą na kotonady i tym podobne wyroby industryi białych; cywilizowany czarny lepiej się żywi, nabiera sił, lepszy więc z niego robotnik dla białego plantatora. Z tego to powodu misyonarz protestancki, bez wielu przygotowań chrzci krajowca, byle jak najprędzej, byle jak najwięcej módz ochrzczonych głów wykazać — tantyemy, nagrody, pochwały za każdą nową setkę konwertytów; pani pastorowa o tyle więcej bydła trzymać będzie mogła, o tyle lepiej córki uposażyć zdoła. Ledwie ochrzciwszy czarnego, pastor troszczy się głównie o to, by mu wpoić pojęcia o gospodarce, o budowie chaty, kulturze kakao, bawełny, herbaty lub trzciny cukrowej; pozwala on, by czarny mieszkał w dawnej swej gromadzie i był i nadal na wszelkie wpływy, pogańskie i antychrześcijańskie, wystawiony.
 Ciekawe — choć zdaniem mojem o wiele za szczupłe i płytko traktowane — szczegóły w tym względzie podaje Hübner w swojem dziele. Misyonarz katolicki, z reguły nie Anglik, najczęściej Francuz, nie mówiący wcale po angielsku, przychodzi pomiędzy kolonialne społeczeństwo angielsko - białe, jako człowiek zupełnie obcy, obcym też pozostaje, bo chce i musi. Katolicki misyonarz, to asceta, sługa Chrystusowy w całem słowa tego znaczeniu, to człowiek co dla idei wszystko rzucił, ojczyznę, rodzinę, często dostatek, wszelkie stosunki, skazał się raz na zawsze na życie więcej niż uciążliwe, ubogie. Zadaniem jego wyłącznem rozszerzenie religii; cywilizowanie dzikich jest tylko bądź środkiem, bądź naturalnem następstwem ich uchrześcijanienia. Misyonarz protestancki, to przedewszystkiem pionier cywilizacyi, rodzaj kolonisty, który z żoną wyjeżdża między dzikich dla przygotowania pola kultywatorom bawełny i opium (nawiasem