Strona:PL Ogólna charakterystyka powstania w 1863 (Giller) 024.jpg

wysileniem i kosztem sprowadzano z zagranicy. Artyleryi nie posiadali wcale.
 Wśród takich warunków, w jakich wytrwał ośmnaście miesięcy polski powstaniec, zagrzewany miłością Ojczyzny, nie wytrwałby żaden europejski żołnierz kilku nawet miesięcy. Od warsztatu, od pługa, ze szkoły lub z domu rodzicielskiego idąc do powstania, musiał niemal każdy z nich dążyć tajemnemi ścieżkami, pewny, że jeśli go Moskale pochwycą, zostanie powieszony lub wygnany. Ledwo szczęśliwie minął przeszkody i stanął w lesie na punkcie zbornym, musiał się zaraz bić, zanim się nauczył władać bronią, bo nieprzyjaciel z nienacka na powstańców uderzył.
 Zwyciężył, — nie mógł po zwycięztwie odpocząć, bo nazajutrz znowu bitwa lub marsz forsowny pomiędzy oddziałami moskiewskiemi, ze wszystkich stron ukazującemi się, marsz o którego nadzwyczajnych trudach, żołnierz regularny nie ma nawet wyobrażenia. Jeżeli powstańcy zostali zwyciężeni, rozbiegali się na wszystkie strony i każdy w własnej zręczności szukał ocalenia przed ścigającym go wrogiem^[1] Owe rozbieganie się w różne strony nie było zwykłą ucieczką z pola bitwy, najczęściej przez popłoch i strach spowodowaną, chociaż się i takie wydarzały, bo oni na to tylko rozchodzili się i rozbiegali, ażeby się potem zebrać w innym punkcie, sformować znowuż oddział i znowuż walczyć.
 Z powodu tych ucieczek robiono często zarzuty ubliżające męztwu naszych powstańców. Zarzuty te były niesłuszne a pochodziły od ludzi, którzy nie mieli pojęcia o walce tego rodzaju, jaką prowadzić musieliśmy; ci którzy tę podjazdowo-leśną wojnę oceniali ze stanowiska prawideł wielkiej regularnej kampanii, jaką prowadziła polska armia 1831 r., nie mogli wydać sprawiedliwego sądu. W położeniu, w jakiem się znajdowało powstanie w 1863 r., gdy żadna część kraju nie została oczyszczoną i oswobodzoną od nieprzyjaciela, każdy polski oddział, poruszając się na przestrzeni przez przeważne siły tegoż nieprzyjaciela zajętej, działał w ciągłem niemal otoczeniu. W razie przegranej, gdy z powodu tego otoczenia stało się niemożebnem porządne cofanie, musieli powstańcy przedzierać się pojedynczo po za linią okrążającego nieprzy-

1.  Błąd w druku – brak kropki.