211 Gnieźnieńskie arcybiskupstwo.—Gnoma. jest jedyny i prawdziwy wywód- początku arcybiskupstwa gnieźnieńskiego, wszelkie inne nie wytrzymają krytyki, a wymienieni przez historyków naszyeh i obcych mniemani pierwsi biskupi czy arcybiskupi gnieźnieńskiego kościoła: Wilibald, Hatton i Robert, byli może proboszczami tylko gnieźnieńskimi. W XII wieku do metropolji gnieźnieńskiej przybyli, jako sufragani, biskupi: lubuski, płocki i kujawski; w XIII w. do metropolji tej przybyło biskupstwo pruskie czyli chełmińskie, ustanowione przez Innocentego III roku 1214. Kiedy potem w r. 1243 w nowo nawróconych Prusach Papież Innocenty IV ustanowił trzy nowo biskupstwa: warmińskie, sarnbijskie i pomezańskie, i one poddał metropolicie rygskiemu, między tymże a arcybiskupem gnieźnieńskim wszczęły się spory o juryzdykcję nad biskupstwem chełmińskiem, które, mimo bulli Aleksandra IV z d. 31 Marca 1255 r. (Theiner I 61), trwały pół wieku jeszcze, skoro Bonifacy VIII r. 12 9 8 wyznaczy! kommissję z trzech prałatów katedry włocławskiej do rozstrzygnięcia sporów. O tem wszystkióm obszernie pisze Watterich, a u Theinera i Jacobsona m amy (cf. tej Enc. III 2 3 2) pełno dowodów, iż chełmińscy biskupi od półowy XIII w. przestali należeć do metropolji gnieźnieńskiej, a należeli do rygskiej (Jacobson, Gesehichte der Quellen etc. 4 4). Trwała ta zależność aż do pokoju toruńskiego r. 1466, po którym biskupi chełmińscy wrócili pod juryzdykcję arcybpa gnieźnieńskiego. W aktach kapituły gnieźnieńskiej znajduje się oryginalny dokument Stefana de Nej-denburg, bpa chełmińskiego, w którym nie arcybiskupowi nawet, ale administratorowi sede vacante Stanisławowi z Kurozwęk, proboszczowi gnieźnieńskiemu, składa „debitam reuerentiam" i przysięgę według pontyfikatu rzymskiego. Mimo jednakże wyraźnych słów traktatu z r. 1466, mimo własnych zeznań samychże biskupów chełmińskich, metropolita rygski, jak dawniej tak i po traktacie, uważał biskupa chełmińskiego za swego suffra-gana, i biskupów: Konopackiego, Dahtyszka i Gizego zniewalał do składania sobie przysięgi posłuszeństwa (Jacobson 1. c. Relacje nuncjuszów I 196). Dopiero od r. 1566, w którym arcybiskupstwo rygskie upadło, bp chełmiński stale i niezaprzeczenie należał do metropolji gnieźn. R. 138 7 biskupstwo wileiiskie, a w 1416 żmudzkie zależne było od metropolji gnieźn. Ustanowione przez króla Stefana Batorego biskupstwo wen-d"ńskie w Inflantach, na synodzie prowincjonalnym piotrkowskim 1621 przyłączono do metropolji gnieź., a nieco wcześniej i biskupstwo smoleńskie, erygowane przez Zygmunta III 1613 r. Ustanowione jednocześnie z arcybiskupstwem gnieźnieńskiem biskupstwo kołobrzeskie, jeszcze za czasów Bolesława Chrobrego upadło, wznowione za Krzywoustego z katedrą w Julinie 1140 r., przeniesione do Kamienia w 1186, niedługo zostawało pod metropolitą gnieźnieńskim, bowiem od r. 1235 podlegało bezpośrednio Stolicy Apost. Zlutrzone zarządów biskupa Manteufła (f 1544), upadło, a katolicy tej straconej djecezji przeszli częścią do gnieźnieńskiego arcybiskupstwa, częścią do biskupstwa kujawskiego; obecnie należą do djecezji chełmińskiej. R. 1598 biskupstwo lubuskie zniósł margrabia brandeburg-ski Joachim Fryderyk, ar. 16 60 odpadło biskupstwo wendeńskie. Co się tyczy biskupstwa wrocławskiego, to ostatni ślad jego zależności od metropolji gnieźn. znajdujemy w synodzie Lubińskiego z r. 164 3. To stopniowe ścieśnianie granic metropolitalnej juryzdykcji arcybiskupa gnieźn. do tego doszło stopnia, iż po kongresie wiedeńskim r. 1815 metro-polja ta jednego tylko miała suffragaua, w osobie biskupa chełmińskiego;
