gius Vitringa († 1722), uczeń Coccejus’a, i in. Arminjanie i Socynjanie ganili symbolistów (luterskich i kalwińskich), że przy wykładzie trzymalisię ksiąg składowych i zgody; sami jednak zostawali pod wpływem swego systematu teologicznego: ich exegeza, zwłaszcza też socynjanów, przejęta racjonalizmem. Znaczniejszymi z arminjańskich exegetów byli: Hugo Grotius († 1645), Filip Limborch († 1712) i Jan Clericus († 1736). Tego ostatniego exegeza najwięcej zbliżona do dzisiejszej racjonalistowskiej. Socynjanie, im więcej się oddalali od pozytywnego chrześcjanizmu, tem gwałtowniej exegezę do swych doktryn naciągali. Ich kommentatorowie (Jan Crell † 1631, Jonasz Schlichting † 1661) po większej części czepiali się tylko Nowego Testamentu, a dzieła ich exegetyczne są zebrane w Bibliotheca fratrum Polonorum (Irenopoli, t. j. w Amsterdamie 1666, 9 v. f. t. II—IV) Cf. Walch, Biblioth. theolog. selecta, t. IV Jenae 1765. Zbiór ważniejszych prac exegetycznych mieści się w dziele p. t. Critici Sacri, sive clarissimorum virorum in sacrosancta utriusque foederis Biblia doctissimae adnotationes atque tractatus theologico-philologici (Londini 1660, 9 v. f.), zwaném także Critici Angli dla tego, że wydali je angielscy uczeni: Ryszard i Jan Pearson’owie, Antoni Seattergood i Franciszek Gouldmann. Mieszczą się w tém dziele prace nietylko protestanckich, ale i katolickich exegetow do całej Biblji. Dzieło to przedrukował Mikołaj Gurtler (Francof. ad Moen. 1695, 7 v. f.); następnie z dodatkami wyszło w Amsterdamie (1698, w 9 v. f) ; dodatki te, lecz powiększone pismem Nortona Knatehbull’a (Animadversiones in libros N. T.), przedrukowane zostały jako Supplementa ad Crit. Sacr. do edycji Gurtler’a (Francof. 1700—701, 2 v. f.). Mateusz Polus streścił całe dzieło dla podręczniejszego użytku, gdzieniegdzie poprawił i wydał p. t. Synopsis criticoram, aliorumq. Scriptorae s. interpretum et commentatorum (Londini 1669—76; Francof. 1679; cura Joan. Leusdenii, Ultrajecti 1685, wszystkie te edycje w 5 v. f.; przedruk Francof. 1694, 5 v. 4-o; ibid. 1712, 5 v. f. Ob. Walch, Biblioth. cit. s. 420). — § 12. Exegeza protestancka była niekonsekwentną, gdy w zasadzie odrzucała powagę tradycji i nauki Kościoła, a jednak wykładała Pismo św. według innego rodzaju tradycji i nauki. Daleko konsekwentniejszymi byli socynjanie, gdy się domagali zupełnej wolności dla exegezy, żeby jej nie poddawać pod analogję wiary, bo wiara ta w protestantyzmie pochodziła nie od Boga, lecz od zgody kilku, lub kilkunastu teologów, którzy układali formułę wiary. Wolniejszą też metodę zaczęli praktykować pietyści. Różnili się oni od socynjanów tém, że gdy socynjanie obstawali za literą, pietyści poszukiwali ducha, t. j. uprawiali exegezę mystyczną, mniej dbając o literalną. Jedni zaś i drudzy nie chcieli przyjmować innego sprawdzianu do wykładu nad swój rozum; tylko że socynjanie przyznawali się do tego otwarcie, pietyści zaś nazywali to światłem wewnętrzném, natchnieniem prywatném. Pietyści (w XVII w.) wychodzili z tego błędnego przekonania, że Duch ś. oświeca każdego czytającego Pismo ś. i daje mu możność jego rozumienia. Ztąd wypływa, że ta myśl (sensus) jest prawdziwą, jaką kto sam w Biblji wyczyta. Rzecz oczywista, że w tej zasadzie księgi składów i formuły zgody i zasady hermeneutyki są rzeczą nietylko niepotrzebną, ale i wręcz przeciwną exegezie, bo Pismo ś. trzeba rozumieć tak, jak kogo Duch św. natchnie (Spiritus privatus), a nie jak nakazuje to lub owo wyznanie wiary. Zasada więc exegezy piety-
