opowiada, że w niedziele, na zebraniach chrześcjan, commentaria Appostolorum aut scripta Prophetarum leguntur, quoad licet per tempus. Jeszcze i to trzeba mieć na uwadze, że wszystkie teksty, jakie św. Justyn przywodzi, czy to z tego, co Tryfon nazwał Ewangelją, czy też z tego, co sam Justyn nazywa Pamiętnikami apostolskiemi o P. Jezusie, są w naszych Ewangeljach (sprawdzić łatwo, bo w wydaniach dzieł św. Justyna są wskazane miejsca N. T.) śś. Mateusza, Marka, Łukasza i Jana. Ze wszystkiego zaś widoczném jest, że św. Just. mówi o autorach tychże Pamiętników w liczbie mnogiej, że autorstwo przyznaje Apostołom i ich uczniom (c. 103), czego Tryfon wcale nie przeczy. Mamy więc fakt, że za św. Justyna istniała Ewangelja, a raczej Ewangelje, pisane nie przez jednego człowieka, lecz przez Apostołów i ich uczniów, o czém nawet żydzi wiedzieli i nie przeczyli, i że wreszcie te same Ewangelje czytane były podczas nabożeństwa, obok pism prorockich (Cf. Olshausen, Die Echtheit d. Evang. s. 287—335; Stroth, Abhandlung tiber Justin’s Denkwürdigkeiten). Brakuje tylko, aby św. Justyn wymienił imiona autorów; lecz gdy wymienił ich godność (Apostoli eorumque discipuli), wątpić nie możemy, iż mówi o tych samych autorach, których imiona są ną czele naszych Eww. wypisane. Zresztą, tytuły prawdopodobnie za św. Just, nie istniały (cf. wyżej §. 2), lubo tradycja wiedzała dobrze o autorach. — § 10. Współczesny z św. Justynem Teofil antjocheński, aczkolwiek † 181 r., można go przecież liczyć do pierwszej półowy II w.; pisał „Commentaries in Evangelium“ (S. Hieronym. epist. ad Algas.), t. j. na dzieło „quator evangelistarum“ (Id. Catalog, vir. ill.). A choćbyśmy powątpiewali o autentyczności ich, do czego nie ma słusznej podstawy (ob. Teofil), to pozostaje nam jego Epistola ad Autolycum, gdzie są cytowane z Ewangelji niektóre ustępy: „Joannes ita dicens: In principio erat Verbum et Verbum erat apud Deum... addit: Et Deus erat Verbum, omnia per ipsum facta sunt et sine ipso factum est nihil“ (ad Autol. l. II c. 22, cf. Joan,1, 1. 2). Widzimy tekst św. Jana w takiej samej formie, jak dziś, z rzadką dosłownością cytowany i to z wyraźném nadmieniem, zkąd wzięty. Z Mat. 5, 28 i 32 cytuje bezimiennie w III 13: „Vox autem evangelica intentius de castitate praecipit his verbis: Quisquis adspicit uxorem alienam ad concupiscendam eam, jam mœchatur; est eam in corde suo: et qui ducit, inquit, dimissam a viro, mœchatur; et qui dimittit uxorem excepta fornicationis causa, facit eam moechari“ (Cf. Mar. 10, 11. Luc. 16, 18). W III 14 cytuje: „Evangelium autem: Diligite, inquit, inimicos vestros et precamini pro his qui laedunt vos. Nam si dilexeritis eos qui diligunt vos, qualem mercedem habetis? Hoc et latrones et publicani faciunt (ob. Mat. 5, 44. Luc. 6, 27. 23, 34)... Nesciat enim, inquit, manus tua sinistra, quid facial manus tua dextra (z Mat. 6, 3). Na poparcie tego, że wszechmocność Boża z niczego, i to, co chce, stwarza, przytacza słowa, których źródła wprawdzie nie wymienia, lecz że dowodzi niemi, więc ma je za powagę (w II 13): „Nam quae apud homines impossibilia, possibilia sunt apud Deum“ (dosłownie w Luc. 18, 27). — § 11. Do czasów Justyna i Teofila antjoch. należą Papjasz i Polikarp. Papjasz († ok. 160), gorliwy zbieracz tradycji apostolskich, z ust Jana presbytera, który był uczniem P. Jezusa, a może tym samym, co Apostoł Jan, o Ewangelji św. Marka wiedział, że tenże Ewangelista spisał ją z opowiadań św. Piotra, i że Mateusz spisał po hebrajsku „mowy“ Pańskie, τὰ λόγια (ap. Euseb. Hist. Eccl. III 39). Euzebjusz, który przechował wia-
