że to każdy wie, jako rzecz świeżą. Musiał więc pisać wkrótce po wypadkach i to w samej Suzie, gdzie były roczniki królewskie, kilkakrotnie w tekście wspomniane (2, 23. 6, 1. 10, 1—3), lub w bliskości. Gdyby Pisał w Judei, nie omieszkałby coś nadmienić o niej, o Jerozolimie. Z dworem suzańskim jest dobrze obznajmiony, jak widać z nazwisk oficjalistów dworskich (1, 10. 14. 2, 8. 21.) i opisów już wspomnianych. Jeżeli zaś niekiedy tłumaczy obyczaje dworu medo-perskiego, pochodzi to ztąd, iż chciał być zrozumianym przez żydów nietylko w ziemiach Asswera, lecz też gdzieindziej zamieszkałych. Wreszcie dodać należy, że skoro księga ta przyjętą jest przez żydów do kanonu (ob.), to nie mogła być później napisaną, jak przed IV w. przed Chr., gdyż w IV w. kanon był ustalony. § 5. Wszystko, cokolwiek autor opowiada, nosi na sobie cechę prawdy. Jeżeli weźmiemy pod rozwagę ówczesne położenie narodu żydowskiego w obczyznie, widzimy tam rozbudzone życie religijne, objawiające się w postach i modlitwach (Esth. 4, 1. 2. 15. 16. 9, 30. 31). Nakaz o obchodzeniu święta Purim wychodzi nie od zwierzchności (arcykapłana i kapłanów, do których podobne rzeczy należały, a których w Suzie nie było), lecz od Mardocheusza i Estery. Żydzi, będąc uciskanymi przez pogan, zachowują jeszcze ściślej swój odrębny charakter, jak to im Aman Przyznaje (Est. 3, 8). Co do Estery, wychowana w bojaźni Bożej, do spraw ważniejszych gotuje się postem i modlitwą. Piękność wynosi ją na tron: na wschodzie bowiem często się trafia, że niewolnice stają się paniami. Stanowisko jej względem Amana bardzo zgodne z naturą rządów haremowych (ob. Scholz, Einleit. II 525—534 § 125; cf. Baumgarten, De fide libri Estherae, Halis. 1839). Prawdziwość całego opowiadania stwierdza obchodzone dotąd przez żydów święto Purim (14 i 15 mca Adar), o którém zresztą II Mach. 15, 37 wspomina, jako o święcie dawném, obchodzonem d. 14 mca Adar, i zwaném także dniem Mardocheuszowym. Józef Flaw. (Ant. l. 11 c. 6, 3.) świadczy, że święcą ten dzień wszyscy żydzi na świecie. W Misznie traktat Megilla przepisuje formę tej uroczystości. Cf. traktat Szulchan Orach. Dwojakie wobec tego faktu może być przypuszczenie: albo ocalenie owo rzeczywiście miało miejsce, i na jego pamiątkę ustanowione jest święto; albo nie. Jeżeli ocalenie miało miejsce i dla tego ustanowione zostało święto Purim, tedy księga Estery musiała być spisaną dla czytania na ten dzień, i musi opisywać wypadek prawdziwy, będący przyczyną święta. Musiała być nadto spisaną współcześnie z ustanowieniem święta, bo, jak widzieliśmy, wszystko w niej harmonizuje z wiekiem Estery i Mardocheusza, a nie ma nic, coby zdradzało czas późniejszy. Jeżeli zaś owego ocalenia nie było, zkąd się wzięło święto? Musimy w takim razie przyjąć, że jednej księdze niewiadomego i kłamliwego autora cały naród dał się uwieść do tego stopnia, iż jedynie k’woli tejże księgi święto ustanowił; co jest rzeczą nieprzypuszczalną. W Hamadan (Ekbatana) jeszcze do dziś pokazują groby Mardocheusza i Estery (Ritter, Geogr. Asien VI 2 s. 124). Na zarzuty przeciw wiarogodności odpowiedzieli: Baumgarten op. c.; Scholz II §. 128, 129; Kelle, Vindiciae libri Esther, Fribergae 1820; Pareau, Institut. s. 422.; J. A. Vos, Oratio pro libro E., Ultrajecti 1775. § 6. Pierwszém a ważném pytaniem, odnoszącém się do tej księgi, jest: jakie jest nazwisko króla Asswerusa u historyków świeckich? Tekst nie mówi wyraźnie, do
