więcej pracował Jan Krucygier, który przeszedłszy z luteranizmu na wyznanie kalwińskie, chciał połączyć w jedną całość wszystkie różnorodne w Polsce wyznania. Jakób Ostroróg, główny opiekun braci cz., zwołał zjazd do Chęcin w Małopolsce r. 1555; Rafał Leszczyński zgromadził tegoż roku podobny zjazd we wsi Gołuchowie (niedaleko Kalisza), w Wielkopolsce; ale oba, te zjazdy jak również poznański (1 Listop. 1560; Łakaszewicz op. c. II 284), spełzły na niczém. Na zgromadzeniu w Koźminku pod Kaliszem obiedwie strony przystały na wspólnych pastorów, chociaż w Wielkopolsce bracia cz. przy swojém nabożeństwie pozostali. W Małopolsce powoli złączyli się z kalwinistami. Król Zygm. August, chwiejny w swojém zachowaniu względem dyssydentów, przyznał swobodę wyznania braci cz. na sejmie warszawskim (r. 1555). Kiedy na sejmie parczowskim (r. 1564) zapadł wyrok przeciw różnowiercom, bracia czescy, przeciwko stosowaniu onego do siebie zastawiali się tém, że on się tylko samych arjanów dotyczy, a ich główni opiekunowie: Jakób Ostroróg i Rafał Leszczyński, wyrobili u króla osobny dekret, którym braci czeskich z pod surowości sejmowej uchwały wyłączył. Po zjeździe sandomierskim w r. 1570, bracia cz. coraz bardziej upadać poczęli, bo ich sami nawet luteranie i kalwiniści prześladowali. Wszakże jeszcze w w. XVII trzymali się w Wielkopolsce, gdzie miasto Leszno (w wojew. poznań.) było ich główném siedliskiem; mieli tam szkołę, seminarjum i drukarnię. R. 1627 połączyli się ostatecznie u nas z kalwinami, a w r. 1660 wspomniany Komenjusz tytułował się: reliquiarum eeclesiae fratrum bohemorum episcopus indignus, solus adhuc superstes, i pisze o swej sekcie, jako już nie istniejącej (w dziele następ.). Źródła: ustawa braci cz. została ułożoną na jeneralném ich zebraniu w Żerawcu, w Morawji, l616 r., synod zaś ich odbyty w Lesznie, w Wielkopolsce, 1632 r. kazał ją wydrukować p. t. Ordo ecclesiasticus in Unitate ff. bohem. Ok. r. 1660 Komenjusz, na prośbę niektórych anglikanów, chcących, się dowiedzieć o urządzeniu braci czeskich, przedrukował wspomnianą ustawę p. t. Ratio disciplinae ordinisque ecclesiastici in Unitate fratrum bohemorum, ad antiquum exemplar recusa, notisque illustruta. Cum praemissa de ecclesiae bohemicae ortu, progressu, mutationibusque historiola. Et subjuncta ad ecclesias Paraenesi. Amsterdami, typis Christoph. Cunradi; prostant vero in offic. J. Ravesteinii. Anno 1660. Sama „Ecciesiae Slavonicae.... in unitate fratr. bohem. fastigiatae brevis historiola,“ zajmuje 63 str., ustawa str. 151, na czele książeczka ta ma dedykację Komenjusza do Karola II i przed nią drugi tytuł, następujący: De bono unitatis et ordinis disciplinaeque ac obedientiae in Ecclesia recte constituta vel constituenda, ecclesiae bohemicae ad anglicanam paraenesis. Cum praemissa ordinis ac disciplinae in ecclesis ff. boh. usitatae descriptione. Amsterdami, ap. Johan. Ravesteinium. Anno 1660 in 8-o. Zdaje się, że to samo wyszło pod imieniem Komenjusza, p. t. Historia fratrum bohemor., eor. ordo et disciplina, Halae 1702. — Consensus in fide et religione christ. inter ecclesias evangelicas Majoris et Minoris Poloniae... Sandomiriae a. 1570 in synodo gen. sancitus, Heidelberg 1605. — Lochner, Fata et rationes earum familiar. christ. in Polonia, quae ab Eccl. cathol. alienae fuerunt usque ad Consensus sendomir. tempora (w Acta nova societatis Jablonovianae, Lips. 1832 t. IV fasc. 2). Cf. Łukaszewicz, O kościołach braci czeskich w dawnej Wielkopolsce, Poznań 1835. Tegoż Wiadomość historyczna o dyssydentach w mieście Poznaniu w XVI i XVII w.,
