wskutek późniejszych, stało się niepotrzebnem. Najważniejszém jest Manrique, Annales cistercienses (Lugd. 1642—49, 4 v. f.; po niemiecku Regensburg 1739, 5 v. f.), na źródłach oparte; lecz tylko do r. 1236 doprowadzone. Nomasticon cisterciense (wyd. Juljan Paris, 1670 f.), bardzo szacowny zbiór reguł cysterskich, ich zwyczajów klasztornych, postanowień wydanych przez jeneralne kapituły, przez Papieży i t. p. Sartorius, Cistercius Bistercium, Pragae 1700, tylko rozdział o cystersach w Austrji jest własnym autora; reszta powtarzanie panegiryczne rzeczy zkądinąd znanych. Piotra Le Nain, wice-przeora w La Trappe, Essai sur l’histoire de l’ordre de Citeaux (Paris 1696 i n. 9 v. in 8), jest tylko „ouvrage de piéte,“ jak je autor sam mianuje. Chryzostoma Henriquez, († 1632) Menologium cisterciense; powinnoby być przewodnikiem chronologicznym co do daty śmierci znakomitszych członków zakonu, lecz wiele dat jest zmyślonych; lepszém jest eiusd., Fasciculus sanctorum, complectens ascetarum cisterc. gesta... praecipuarum abbatiarum fundationes. Carolus De Visch, Bibliotheca scriptorum ord. cisterc. (Colon. 1656), ma alfabetyczny spis pisarzy z tego zakonu, starannie zebrany. Jongelinus, Notitia abbatiarum ord cisterc., dobry spis opactw, według krajów, z krótką wiadomością o każdém. D’Arbois de Jubainville, Etudes sur l’état intérieur des abbayes cisterc. et principalement de Clairvaux au XII et XIII siècles, Paris 1858. Dohme, Die Kirchen des Cistercienserordens in Deutschl., Leipz. 1869, wystawia prace cystersów w architekturze kościelnej. Franc. Winter, Die Cistercienser des nordöstlichen Deutschlands, Gotha 1868—71, 3 cz. in-8, podaje wiadomość o organizacji cystersów i dzieje ich w prowincjach także polskich, aż do czasów t. zw. reformacji; studjum pracowite, często na rękopiśmiennych dokumentach oparte, niektóre dokumenty są w dodatku na końcu cz. III; w témże dziele: I 297 i III 171... podaje autor literaturę tego przedmiotu. Zasługują tam (I 313—364) na uwagę tak zwane Annales cistercienses, oficjalny spis chronologiczny klasztorów cysterskich i genealogja ich, od początku aż do końca XIV w.; zaś między innemi dokumentami Statuta capituli generalis ord. cist. w t III. Zamiar wydania Monasticon cisterciense przez ks. Leopolda Janauschek (cysters z opactwa Zwettl, pod Wiedniem) ogłoszony w począt. r. 1872, dotąd jeszcze nie uskuteczniony. W. B.
Cystersi do Polski sprowadzeni zostali przez Janika, czyli Janisława, proboszcza wrocławskiego (później bpa wrocł., następnie arcybpa gniez.), który ok. r. 1140 wybudował im kościół i klasztor w dziedzicznej swej wsi Brzeźnicy (późniejszy Jędrzejów), w djecezji krakowskiej. Św. Bernard, opat klarewaleński, posłyszawszy o surowości życia i świątobliwości zakonników, stanowiących nową latorośl jego zakonu, na ziemi słowiańskiej bujnie rozrastającą się, postanowił odwiedzić ich, ale myśli tej do skutku nie mógł przyprowadzić. Sława zakonu zjednała mu wielu dobroczyńców. Prawie wszystkie fundacje w Koronie i Prusach są z XII i XIII w.; na Litwie dopiero w XVII w. zaczęto im stawiać klasztory. Ogromnemi uposażono je dochodami i z zagranicznych cenobjów powoływano zakonników, tak, że przeważnie byli to cudzoziemcy. Historycy słabe zostawili nam ślady ich apostolskiej działalności; literatura nie pokaże ani jednego zdolniejszego pisarza, lub skrzętnego zbieracza dziejowej przeszłości; oświata prawie nic im nie dłużna za nauczanie młodzieży. Czémże więc wytłumaczyć sobie te prawie książęce majętności, jakie posiadały
