Chazarów ze swymi i z ich posłami“ (Translatio s. Clementis, pismo IX w. c. 1 ap. Bolland. Acta ss. 18 Mart.). Niewiadomą jest data tego poselstwa: jedni odnoszą je do r. 848, 850, 851; nowsi zaś krytycy przyjmują r. 860. W tym ostatnim przypadku posyłałby Cyrylla Focjusz, o czém i wspomniana Translatio s. Clementis nadmienia (Hergenröther, Photius I 536). Że zaś odnalezione przez siebie relikwie ś. Klemensa Pap. złożył Cyryll pierwszy raz w głównym kościele Georgji, 30 Grud. 861 r., a później je z sobą zabrał (Translatio s. Clem. n. 2—5), więc apostołował między Chazarami do r. 861 (od 848, czy 855, czy też 860). Pewniejszém jest, że po wyklęciu Focjusza, Cyryll nie miał z nim stosunków i był w ścisłej z Rzymem jedności. Co uczynił wśród Chazarów, ob. wyżej str. 228. Może pozostawił dalsze szerzenie chrześcjanizmu arcybpowi chersońskiemu. Po powrocie do Grecji, wypadła mu druga misja: morawski książę Rościsław, zapewne posłyszawszy o apostolstwie Cyrylla wśród Chazarów, wyprawił do Konstantynopola poselstwo (862), wyraźnie prosząc o przysłanie sobie Cyrylla. Udał się teraz C. z bratem swoim Metodym (863 r.), wioząc z sobą alfabet, zastosowany do dźwięków słowiańskich, od jego imienia „cyrylicą“ zwany (Rettel, Cyr. i Met. s. 158 i n. wykazuje, że alfabet, zwany pospolicie głagolicą, pochodzi od ś. Cyrylla, a nie tak zwana cyrylica v. kirylica). Oprócz alfabetu przywiózł z sobą C. do Morawji przekład Ewangelji na język słowiański i relikwie ś. Klemensa. Podróż tę odbył już nie sam, jak poprzednio do Chazarów (ob. wyżej str. 228), lecz z bratem swoim Metodym. Dawne podanie mówi, że przechodzili przez ziemię bułgarską i ochrzcili tam księcia Bogorysa, lecz powszechnie za mylne jest uważaném (ob. wyżej str. 39; Ginzel, Gesch. d. Slavenapostel Cyr. u Method., Leitmeritz 1857, 2e wyd. Wien 1861 s. 38). Są jednak ślady, że przechodzili przez Istrję, i Dalmację nawrócili (Wattenbach, Beiträge, dokum. n. 3 s. 50). Otrzymawszy upoważnienie bpa passawskiego, odprawiali najprzód nabożeństwo w języku łacińskim, każąc po słowiańsku i na tenże język przełożyli lekcje mszalne (Ginzel op. c. s. 40—43; Dümmler, Die pannon. Legende v. heil. Methodius, w Archiv. f. österreich. Geschitsquel., Wien 1854 t. 13 s. 197). R. 867, wziąwszy z sobą relikwje ś. Klemensa, udali się oba bracia do Rzymu, w skutek zapewne wezwania Papieża (Mikołaja I), który pragnął poznać żarliwych apostołów, zasłyszawszy korzystne o ich apostolstwie wieści (Transl. s. Clem. n. 8), prawdopodobnie przekonać się chciał także, czy nie należą do stronników Focjusza. Nie zastali oni już przy życiu Mikołaja († 13 Listop 867). Adrjan II przyjął ich uroczyście, wyszedłszy z ludem na spotkanie śś. relikwji (ib. n. 9). Podobno obu braci (Ginzel op. c. s. 46), a z pewnością Metodego wyświęcił Papież na bpa (Jaffé, Regesta n. 2486). Cyryll nie długo tam umarł, 15 Lut. 869 (Dümmler op. c. s. 181; Dudik, Mähr. Gesch. I 185), czy też 868 r. (Ginzel op. c. s. 49). Podanie, jakoby wstąpił do klasztoru przed śmiercią, odrzuca Ginzel (l. c.). Metodjusz wrócił teraz, jako arcybp na całą Morawję i Panonję, wziąwszy z sobą z Rzymu wykształconych duchownych (869—870). Archidjecezja jego nie była określoną dokładnie; dotąd zaś powyższe kraje zostawały pod jurysdykcją arcybpów niemieckich, salcburskiego i passawskiego. Metodjusz przybył najprzód do dolnej Panonji (państwo księcia Kocela), gdzie jurysdykcję duchowną wykonywał ustanowiony przez arcybpa salcburskiego archipresbyter Richbald. Richbald nie chciał uzna-
