które wraz z purytańskim fanatyzmem objaśniają nam zawziętość, z jaką on później prześladował religję katolicką. Dawszy się poprzednio poznać z gorliwości w sprawie purytanizmu, został wybrany na deputowanego Hutingtonu do trzeciego parlamentu, który Karol I zwołał 1628, po rozwiązaniu dwóch poprzednich. Często brał udział w rozprawach, lecz najgorliwiej występował, ilekroć sprawy religijne pod obrady przychodziły. Dla stronnictwa purytańskiego polityczna walka, która wówczas wybuchła, miała znaczenie przeważnie religijne: purytanom szło głównie o wywalczenie dla siebie swobody religijnej, o zapewnienie trjumfu własnej religji, a wytępienie wszelkiej innej. Kiedy Karol I rozpuścił parlament i samowolnie nakładał podatki, purytanin Kampden, krewny Oliwiera, pierwszy odmówił wypłacenia nieprawnie ustanowionego podatku; inne nadużycia zaślepionego króla, który zbierał owoce polityki Henryka VIII i swego ojca, spotkały nieprzejednaną opozycję w zawziętych i coraz potężniejszych purytanach; każdy jego nowy błąd, każdy fałszywy krok był w oczach purytanów oczywistym dowodem, że sprawa króla jest sprawą Beljala, że Bóg wybrał ich za narzędzie do wytępienia nieprzyjaciół swych na ziemi. Słusznie też Carlyle twierdzi (O. Cromwells letters and speeches 3 v.), że machiawelizm i hipokryzja same nie wystarczają jeszcze do objaśnienia postępowania Cromwella, które, czy w prywatném, czy w publiczném życiu, odznaczało się powagą, stałością i religijnością. Jego listy i mowy przekonywają, że miał on zawsze na widoku sprawę swojej religji. W tém tkwiła moc, a zarazem słabość Cromwella. W chwili wystąpienia Cr-a na widownię życia publicznego, nikt nie przewidywał jeszcze zwycięztwa purytanów ani losu, jaki czekał skromnego szlachcica z Hutingtonu. Jak tylko rozpoczęły się zamieszki, Oliwier sprzedał ojcowiznę i nabył z początku St. Ives (1631), a potém Ely, zkąd go wypadki wyprowadziły na wielką scenę historyczną. Karol I nie mogąc rządzić bez parlamentu, zwołał takowy w 1640 r. i poświęceniem Strafforda usiłował uspokoić wzburzony naród; lecz kiedy parlament coraz nowych od korony dopominał się ustępstw, otwarta walka wybuchła między nim a królem. Wtedy Cr., który zasiadał w tak nazwanym długim parlamencie, jako deputowany z Cambridge, stanął na czele miejscowej milicji, i w krótkim czasie wojska królewskie musiały ustąpić z siedmiu hrabstw wschodniej Anglji. Otrzymawszy w 1643 r. stopień pułkownika, Cr. zbierał coraz większe siły, ćwiczył je w sztuce wojennej, i wytrwałością a umiejętném postępowaniem przygotowywał zastępy owych „żelaznych“ wojowników purytańskich, których ataku w stanowczej chwili nie mógł wytrzymać żaden nieprzyjaciel, ani szkot, ani irlandczyk, ani nawet rojaliści angielscy. Powoli więc dojrzewały w Cromwellu przymioty, przy pomocy których miał zapanować nad Anglją: umiejętność wychodzenia z żołnierzem, oraz znajomość ludzi i stronnictw, nabyta w parlamencie i obradach publicznych. W rzadki sposób łączył on w charakterze swoim entuzjazm marzyciela i przenikliwość męża stanu; gdzie nie wystarczało jedno, tam drugie przychodziło mu w pomoc. Zwycięztwo odniesione pod Marston-Moor nad księciem Ruprechtem (2 Lip. 1644) umocniło wojskową przewagę Cr-a. Kiedy parlament postanowił, że deputowani, z wyjątkiem Oliwiera, mają zrzec się wszelkiego dowództwa w armji, wtedy ci wszyscy, którzy albo byli równi Cr-wi pod względem zdolności, albo też nawet od niego wyżsi, z szeregów wojska republikańskiego wyjść musieli. W krótce potém nastąpiła bitwa pod Naseby, gdzie
