temu stanowi koniec. Consalvi obrał w niém średnią drogę, pomiędzy dawnym porządkiem rzeczy, a tym, jaki Francuzi wytworzyli. Ustanowiono komisje do wypracowania nowego kodeksu kryminalnego i cywilnego, z różnych jednak powodów nie przyszło do ich ogłoszenia. Kodeks postępowania sądowego ogłoszony został 1817, ale napotkał silną opozycję. Tylko nowy kodeks handlowy zdołał C. przeprowadzić. Mniej zasług położył C. w urządzeniu finansów. Uorganizowano doskonały policyjny porządek w Rzymie; z prowincją wszakże szło trudniej. Zreformował wojsko papiezkie. Za jego staraniem w Sapienza ustanowiono nowe katedry archeologji i nauk przyrodniczych. Więcej jeszcze zawdzięczają mu sztuki piękne. Zbogacił muzeum Clementinum, polecił zakupić zbiór pomników egipskich i plastycznych utworów Camucciniego; zarządził systematyczne wykopywanie starożytności. Był przyjacielem i protektorem Canovy. W ostatnich latach jego sekretarjatu utworzyło się przeciw niemu silne opozycyjne stronnictwo, które po śmierci Piusa VII przeprowadziło wybór kardynała Annibala della Genga (ob. Leon XII). C. usunął się od interesów, zachował tylko sekretarjat brewjów. Wkrótce jednak powołany był na prefekturę Propagandy. Um. 24 Stycz. 1824 r. C. miał serce szlachetne, zawsze wylane dla przyjaciół. Nigdy nie zapominał oddanej mu usługi. Chociaż oszczędny, bardzo był dobroczynny. Uprzejmość łączył z godnością. Zręczny dyplomata, nie kaził się jednak pochlebstwem, ani też nie obiecywał nigdy tego, czegoby później nie dotrzymał. Drażliwego usposobienia, słuchał jednak cierpliwie zdań przeciwnych. Giętki, nie odstępował jednak nigdy od zasad kościelnych i kapłańskiego powołania. Napoleon o nim powiedział: „C. nie wydaje się kapłanem, a jest nim bardziej niż którykolwiek inny.“ Punktualnie spełniał wszystkie obowiązki religijne: rekolekcje, posty, spowiedź. Zostawił Pamiętniki o sprawach, w których brał udział, jako to: o konklave w Wenecji podczas obioru Piusa VII, o konkordacie między Stolicą Apost. a Napoleonem, o małżeństwie tegoż Napoleona I z Marją Ludwiką, pamiętnik z różnych epok własnego życia i osobny z czasów swego ministerstwa. Na franc. język przełożył je i wydał J. Cretineau-Joly, ze wstępem o samym Cons. i objaśnieniami: Mémoires du cardinal Consalvi, Paris 1864; ib. 1866 2 v. in 8. Powagę ich napróżno usiłuje osłabić Aug. Theiner (Hist. de deux concordats, Paris 1869 2 v.). Cf. Revue des quest. histor., Paris 1869 t. VII s. 524—557. Bartholdy, Züge aus dem Leben des Card. Consalvi, Stutg. 1824. Artaud de Montor, Życie Papieża Piusa VII. D‘Haussonville, L’Eglise romaine et le premier empire (tłum. polsk. ks. Fr. Chmielewskiego p. t. Kościół we Francji na początku XIX w., w Przegl. Katol. 1872 i 1873 r.). (Werner). W. B.
Conscientiarii, czyli Sumiennicy, tak się nazywali ateusze pomiędzy protestantami XVII wieku, zwolennicy Macieja Knutsen’a, zwanego inaczej Knuzan lub Kuntzen. Człowiek ten, rodem z Szleswigu, niemoralny kandydat protestanckiej teologji, przybył 1674 r. do Jeny, pozyskał sobie wielu studentów złego prowadzenia, szerząc pomiędzy nimi dwa pisma (w rękopiśmie), w których przeczył bytu Boga, świętości Pisma św., różnicy pomiędzy małżeństwem a nierządem, a zamiast Pisma św. i władzy uznawał tylko rozum i własne sumienie za normę myśli i życia. Niebo i piekło były podług niego tylko marzeniem: w rzeczy zaś samej niebo miało być tylko zadowolnieniem dobrego sumienia; piekło zaś
