posiadała. W znaczeniu ściślejszém te cnoty mają swój przedmiot szczególny i wyłączny, i dla tego są cnotami osobnemi i różniącemi się między sobą wzajemnie. Roztropność (prudentia, od procul videre, v. providere) jest cnotą skłaniającą nas do rozróżnienia dobra od złego, i wyboru dobra, tudzież do rozróżnienia i wyboru odpowiednich środków do działania dobra, a do unikania zła. Cnota ta opiera się szczególniej na rozumie, który udoskonala i kieruje do poznawania odwiecznego porządku, jakiego rozpamiętywanie uzacnia i uszczęśliwia człowieka. Rzeczą roztropności jest: 1) dobrze radzić, t. j. pilnie wszystko zważyć, czego potrzeba do wydania właściwego sądu; 2) dobrze sądzić, t. j. rozróżnić co w działaniu jest dobrém, czyli prowadzącém do celu ostatecznego, a czego należy unikać, jako odwodzącego od tego celu; 3) dobrze kierować, t. j. strzedz, aby w wykonywaniu dobra nie zaszło jako zboczenie; ztąd roztropność kierowniczką jest innych cnót moralnych. Sprawiedliwość (ob.), jako cnota moralna, skłania wolę człowieka do oddawania każdemu, co komu się należy. Wstrzemięźliwość nakłania do panowania nad swemi pożądliwościami i namiętnościami, i do używania rozkoszy zmysłowych zgodnie z prawem Bożém, a zatém do czystości i umiarkowania w napojach i pokarmach. Męztwo, utwierdzając człowieka w dobrém, usposabia go do pokonania i przezwyciężenia wszystkiego, co się sprzeciwia spełnieniu dobra. Obok tych czterech cnót kardynalnych, niby obok głównych linji moralnego życia, zajmują miejsca poboczne liczne bardzo cnoty moralne, zbliżające się więcej już to do jednej, już do drugiej cnoty kardynalnej. Ztąd u teologów znajdujemy różne tych cnót grupowania i podporządkowywania, tak zwane córy (filiae) cnót. Tak np. z męztwem łączą się cnoty pokrewne: cierpliwość w utrapieniach i przeciwnościach życia, będąca główną formą chrześcjańskiego męztwa; wytrwałość, wspaniałomyślność, wzniesienie się nad interesa ziemskie i wszelki wzgląd ludzki; poświęcenie się, szlachetność i szczodrobliwość i t. d. Cnoty kardynalne zostają w ścisłym związku z najważniejszemi czynnościami życia ludzkiego, a kierując niemi, prowadzą je do zupełnej zgodności ze zdrowym rozsądkiem i prawem, i dla tego słusznie się zowią głównemi, naczelnemi cnotami. Cnoty kardynalne według słów Pisma ś.: „ta jest droga, chodźcie nią i nie ustępujcie ani w prawo, ani w lewo“ (Iza. 30, 21). Łatwo nam tę regułę zrozumieć, gdy zauważymy, że prawdziwa cnota polega na zupełnej zgodności ludzkich uczynków (tak co do przedmiotu, jak celu i okoliczności) z prawem. Dwojakim zaś sposobem można przeciw tej zgodności wykraczać: przesadą (excedendo) i niedostatkiem (deticiendo); ztąd wypływa, że cnota moralna (i to jest jej cechą szczególną), stoi w pośrodku pomiędzy dwiema wadliwemi ostatecznościami (virtus in medio), jak np. męztwo stoi pośrodku między bojaźliwością i zuchwalstwem; toż samo rozumieć należy o innych cnotach. Ale środek tutaj jest tylko środkiem rozumowym (medium rationis), t. j. ową miarą, jaką przepisuje rozum pojmujący prawo. Tylko w sprawiedliwości środek ten jest środkiem rzeczy (medium rei), ponieważ tu prawdziwa miara oznacza się prawem drugich. 6. Teologowie, idąc za ś. Tomaszem (I, 2 q. 65 a. 1; in lib. 3 Sent. dist. 36 q. 1 a. 1), nauczają, że tak cnoty kardynalne, jak i w ogóle wszystkie cnoty nabyte doskonałe, w tak ścisłym z sobą zostają związku, że komu jednej z nich brakuje, ten żadnej innej doskonałej cnoty nie posiada. Żeby dobrze rzecz tę zrozumieć, trzeba ustanowić różnicę między cnotą niedoskonałą a doskonałą. Niedoskonała cnota polega na przyrodzo-
