woli Ojca. Podobnież Duch św. nie jest samoistną osobą Trójcy Św. Pismo św. nie nazywa Syna Bogiem odnośnie do jego istoty, lecz ze względu na swój stosunek do Ojca i otrzymanych od niego przymiotów. Syn jest narzędziem, za pomocą którego Ojciec stworzył świat i nim kieruje. Duch św. jest sprawcą wszystkich cudów, które przez Chrystusa i innych zostały dokonane. Natchnienie Ducha św. przenika Pismo św. prace Apostołów; z niego wypływa potęga łaski. Duch św. posiada przymioty wyższe od wszystkich aniołów, z wyjątkiem Syna, od którego jest niższym. Cl. nie chce uznać, aby Pismo św. nazywało osobę Ducha św. Bogiem albo Panem, Syn nazywany bywa niekiedy Bogiem, lecz jest on niższym od Ojca: jego boskie atrybucje nie są niczém inném, jak przejawieniem się potęgi Ojca; co Syn czyni, dzieje się z woli Ojca i na Jego chwałę. Duch św. stoi niżej od Ojca i Syna. Cześć okazywana Bogu odnosi się wyłącznie do Ojca, a tylko pośrednio do Syna i Ducha św. Podane tu streszczenie nauki Clarke’go najdowodniej przekonywa, że obstawał on za pojmowaniem Trójcy Św. w znaczeniu subordynacji Syna i Ducha św.; czy zaś szczerze i w całości doktrynę swą odwołał, niepewną dotąd jest rzeczą (Walch, Hist. u. theol. Einl. in d. vornehmst. Relig. Streitigk.; I. Fr. Seiler, De difficultatibus arianismi subtilioris, inprimis Clarkiani, Erlang. 1774). Jakkolwiek po tém wszystkiém, co zaszło, nic mógł już Cl. spodziewać się jakiegobądź wyniesienia w hierarchji anglikańskiej, odrzucił wszakże proponowany mu, po śmierci Newtona 1727 r., bardzo korzystny urząd dyrektora mennicy, w części przez poszanowanie dla dotychczasowego swego powołania, w części zaś dla miłości nauki, z którą się nie chciał rozstawać. Oprócz fizyki, filozofji i teologji, do ulubionych jego przedmiotów należała klasyczna filologja, lecz śmierć (17 Maja 1729) nie pozwoliła mu doprowadzić do skutku rozmaitych prac, na obszerną skalę pomyślanych. Pozostał po nim dobry komentarz do Juljusza Cezara i objaśnienia do pierwszych 12 ksiąg Iljady, dopełnione później przez jego syna, także Samuela. Po śmierci już ukazały się jego Objaśnienia do katechizmu kościoła anglikańskiego i 10 tomów Sermons; ostatnie, z przedmową i życiorysem Samuela, napisanym przez Benjamina Hoadley, bpa z Winchester wyd. Lond. 1730. Wszystkie jego dzieła filozoficznej, fizycznej i teologicznej treści wyszły w Londynie 1738 — 42 w 4 t. in f. Oprócz Hoadley’a, życie jego opisali: Wil. Whiston, Historical memoirs of the life of D. Sam. Clarke, i Arthur Ashley Sykes, Eulogia of Clarke. (Häusle). J. N.
Clarus Ludwik, pseudonim jednego z najpłodniejszych pisarzy katolickich w Niemczech, Wilhelma Volk’a. Ur. 25 St. 1804 w Halberstadt, uczył się prawa w Getyndze; 1826 wstąpił do służby publicznej jako auskultator; 1838 został w Erfurcie radcą rządowym, a później tajnym radcą. Przyjaciel Phillipsa, Görresa, Brentano, Möhlera, zbliżał się coraz więcej do Kościoła, na którego łono powrócił 1855, wraz z żoną, za co pozbawiony został urzędu. Literacka jego działalność zdumiewająca: prawie co rok jednę lub więcej prac swoich wydawał. Dadzą się one podzielić na historyczne, apologetyczne i tłumaczenia. Kilka znakomitszych tylko wyliczamy: Simeon; Podróże i powrót chrześcjańskiego badacza (Wanderungen u. Heimkehr) 3 t. 1862, jest to jedno z lepszych opisów nawrócenia; wraz z Hurter’a Geburt u. Wiedergeburt (Narodzenie i odrodzenie), może najlepsze. Cenią wysoko też jego Obraz liter.
