mówi: „Chrystus był słusznego wzrostu, o zrośniętych brwiach, pięknych oczach, kręcących się włosach, cokolwiek pochylony, w kwiecie wieku; brodę miał czarną i żółtawy kolor twarzy“ (Joh. Damasc., Opp. ed. Le Quien, t. I p. 631). Trzeci opis postaci Zbawiciela znajduje się u Nicefora Callisti, Hist. eccl. lib. I c. 40. Ponieważ opis ten odnosi się do wieku XIV i z obu powyższemi zupełnie jest zgodny, zbyteczném więc byłoby go tu powtarzać. — Z rozmaitych wizerunków Chrystusa, które pierwszych czasów sięgają, pierwsze miejsce zajmuje mozaikowy obraz w lateraneńskiej Bazylice w Rzymie, którego rysunek podał d’Agincourt w swojém znakomitém dziele. Mozaika ta sięga czasów Konstantyna W. i przedstawia Chrystusa o pięknej głowie owalnej, długiej brodzie i włosach na wpół od czoła rozebranych. Późniejsze cokolwiek są trzy obrazy Zbawiciela, w katakumbach rzymskich znalezione. Wiadomość o nich podaje Aringhi i Münter. Z tych trzech obrazów największą wartość artystyczną ma wizerunek z Coemeterio Pontiano. Mniejszego znaczenia są wyobrażenia Chrystusa na monetach bizantyńskich, które wybijać poczęto od Jana Zemiscesa (X w.). Wyżej wspomniane rzymskie obrazy w historji sztuki chrześć, mają pierwszorzędne znaczenie: z nich bowiem Cimabue i Ghiotto brali wzór do swoich arcydzieł i tym sposobem ustalili, w dziedzinie sztuki, idealny typ głowy Zbawiciela. Za nimi poszli inni malarze, a Rafael i Leonardo da Vinci doprowadzili typ oblicza Chrystusowego do najwyższej doskonałości. — O najdawniejszych wizerunkach Chrstusa: Jabłońskiego De origine imaginum Christi Domini, in opuscul. ed. Water. t. III; H. Alt, Die Heiligenbilder, Berl. 1845. (Hefele). J. N.
Chryzma, Chryzmo, Chryzmat, Krzyżmo, łac. Chrisma, z gr. χρίσμα — namaszczenie, a biorąc przyczynę za skutek, krzyżmo jest w ogóle olej ś. do namaszczania służący; w szczególności zaś, chrisma nazywa się olej ś. poświęcony przez biskupa. Takowe poświęcenie zwykło się odbywać, z przepisu Pontyfikatu i prawa Kościoła łacińskiego, w czasie Mszy wielkoczwartkowej, w asystencji 12 kapłanów we właściwych szatach, 7 djakonów i tyluż subdjakonów. Za dyspensą papiezką, dla bardzo ważnych przyczyn, poświęcają biskupi i kiedyindziej oleje śś., zawsze jednakże podczas Mszy ś. i z asystencją jak można najodpowiedniejszą. Modlitwy przy poświęceniu biskup odmawia w liczbie mnogiej, na znak, że i asystujący reprezentanci kleru całej djecezji biorą w tém udział. Gdy tak poświęcone zostało krzyżmo przez swojego biskupa (Ferraris hoc ver. n. 5), zeszłoroczne powinno być spalone i w całej djecezji, a tylko nowopoświęconego należy używać. Przy poświęcaniu wody do chrztu w wielką sobotę, jeżeli nie można nowego mieć, ani się prędko spodziewać, używa się zeszłorocznego. W razie niewystarczania, można do krzyżma dodać oliwy zwyczajnej, byleby kroplami w mniejszej ilości i dobrze zmieszać. Przechowywać je należy z wielkiém uszanowaniem. U nas kiedyś do zbytku tę cześć posuwano: w Agendach były osobne ceremonjały. introductio chrismatis, wedle których z uroczystą procesją do kościołów parafjalnych je wprowadzano. S. R. C. 16 Grud. 1826 r. takowy zwyczaj gani (o którym ob. notę Gardelliniego, edyc. 3 t. III append. p. 14). Chować je tylko w kościele, w naczyniu srebrném albo cynowém, w miejscu przyzwoitém, pod zamkiem, z napisem Chrisma, albo, jak u nas powszechnie, z literą C. lub Ch. lub S. C. (sanctum chrisma). Przy poświęceniu olejów, ampułka z chryzmą nakryta być powinna sukienką białą. Kapłani uży-
