tych żołnierzy i utrzymywać wojsko, najwięcej z Polski zebrane, którém ok. r. 1283 już całe Prusy zajęli. Nie myśleli jednak ani o powróceniu ziemi Chełm., według ugody z Konradem, ani o podziale z Polską innych swoich zaborów; lecz owszem, na własnych dobroczyńców napadać poczęli, niszcząc Polskę w sposób okropny. Kościoły nawet rabowali i palili, kapłanów również, jak lud, mordowali lub uprowadzali (Theiner, II 212). Oprócz gwałtów, do wzbogacenia się użyli i podstępów, bo r. 1303 opanowali ziemię Michałowską, pod pozorem zastawu, a potém kupna od Leszka, księcia kujawskiego; w r. zaś 1311 nabyli nieprawnie Pomerellę, za sto tysięcy grzywien szerokich groszy, od margrabiów brandeburgskich. Upomniał się zbrojno o spełnienie zobowiązań i zwrócenie zaborów król Władysław Łokietek, lecz syn i następca jego Kazimierz W., pokój miłujący monarcha, r. 1343 zawarł traktat w Kaliszu, ustępując krzyżakom ziemi Chełmińskiej i Michałowskiej. Nie potwierdzili tej krzywdy narodu swego następni królowie i Jagiełło rozpoczął z zakonem nowe boje. R. 1410 pod Grunwaldem złamał krzyżacką potęgę. Nie przestali przecież działać przeciwko Polsce i uciskać ludu pruskiego, który zmuszony był r. 1454 poddać się królowi Kazimierzowi IV. Powróciła zatém do Polski ta prowincja, ale i wojny wznowione, które jednak odtąd strasznemi już Polsce nie były. Znaglony wreszcie zakon do pokoju, zawarł traktat toruński 16 Paźdz. 1466 r., za pośrednictwem legata papiezkiego Rudolfa, arcyb. lawentyńskiego, którym na zawsze oddał Polsce ziemię Chełmińską, zamienioną zaraz na województwo (Volum. leg. I fol. 211 § Item ut praesentis). Nie przestali jednak krzyżacy wywierać jeszcze pewnego wpływu na bpów chełm., aż sami upadli r. 1525, powaleni herezją Lutra, którą przyjął mistrz ich Albert brandeburgski, z większą częścią zakonu. Miasto Chełmno, po traktacie toruńskim, stało się królewskiém, a r. 1505, mocą darowizny króla Aleksandra, przeszło na własność bpów chełm., gdzie ci mieli nawet prawo miecza i szkołę wyższą pod swojém zwierzchnictwem, używającą tytułu i przywilejów akademji, z daru Pap. Urbana VI r. 1387 (Baliński. Staroż. Pol. I 603). Mimo to że było stolicą ziemi i najznakomitszém w niej miastem, sławném trybunałem dla Prus całych i prawem chełmińskiém, nie długo jednak posiadało w murach swoich katedrę biskupią, która tu przez pierwszego djecezji tej pasterza Chrystjana założona, już przez trzeciego biskupa Henryka r. 1251 do Chełmży czyli Chełmżycy (Culmsee), niewielkiego i nędznego miasteczka nad jeziorem, o milę od Chełmna, przeniesioną została. Długosz (lib. 11) i Kromer (lib. 19) miejsce to nazywają Zabrzeźno, albo Riszemborg. Po spaleniu dawnej świątyni przez Litwinów r. 1422, wzniesiono tu nową, okazałą budowę, pod tytułem św. Krzyża, którą Hartknoch, około r. 1680 piszący, do najpiękniejszych kościołów w Prusach polskich liczy. Król Aleksander i Chełmżę nadal biskupom, którą wraz z Chełmnem posiadali do pierwszego podziału Polski w r. 1772, a odtąd przeszły na własność rządu pruskiego. Raz jeszcze bpi chełm. zmienili stolicę, gdy d. 3 Sierp. 1824 r., przy instalacji bpa Mathy, obchodzono zarazem przeniesienie katedry do Pelplina, gdzie ją umieszczono w dawnym, wielkim i wspaniałym pocysterskim kościele, zbudowanym r. 1258 przez Sambora, księcia pomorskiego. Odtąd djecezja ta i pelplińską niekiedy nazywaną bywa. Kapituła jej nigdy liczną nie była. Miała dawniej czterech prałatów, archidjakona, dziekana, prepozyta i scholastyka, oraz siedmiu kanoników,
