lewska rada indyjska uznali go niewinnym. Późny jego wiek (miał 77 lat) nie dozwolił mu wracać do djecezji. Wyjednawszy wolność niewolników dla swej djecezji, dla miasta indyjskiego Dos Indos i dla Cyudad-Real, r. 1551 zrzekł się biskupstwa i osiadł w Valladolid. Ale i wówczas nie przestawał prosić, działać i pisać w sprawie Amerykanów: r. 1556 błagał nowego króla Hiszpanji, Filipa II, o litość i łaskę dla Indjan. W 90-tym roku życia napisał ostatnie swoje dzieło i we dwa lata później um. w Madrycie, 31 Lipca 1568, pochowany w kościele dominikanów w Atocha. Dziś jednak jego współbracia nie mogą, wskazać miejsca, gdzie się znajdują jego zwłoki. Jakkolwiek wielki ten człowiek w części tylko urzeczywistnił swoje szlachetne zamiary, nie podobna nie podziwiać jego bohaterskiego poświęcenia. Oprócz głównego swego dzieła: Brevissima relacion, pozostawił jeszcze: Explicatio quaestionis utrum reges vel principes jure aliquo vel titulo et salva conscientia, cives ac subditos a regia corona alienare et alterius domini particularis ditioni subjicere possint, wyd. Wolfg. Griesstetter, Frankf. 1571; Jac. Kyllinger w Tybindze 1625, a także w Jenie 1678. Wydano także jego kilka dzieł treści teologicznej i moralnej. W bibljotece meksykańskiej przechowują rękopismy jego, w 3 vol. in-f., których kopja znajduje się w bibl. madryckiej. Są to pamiętniki, listy urzędowe i prywatne, traktaty polityczne i teologiczne. Cf. Herrara, Historia de las Indias occidentales, Madrid, 1730; Weise, Ueber B. de las Casas, w Illgen’a Zeitschrift für historische Theologie, 1834 I t. p. 166. Z zarzutu zaprowadzenia czarnego niewolnictwa w Ameryce broni go Gregoire, Apologie de B. de Las Casas (w IV tomie Pamiętników oddziału nauk moral. i polit. Instytutu paryzk.). Brevissima relacion tłumaczona była na język łaciński, włoski, francuzki, angielski i niemiecki. Imię Las Casasa na zawsze jaśnieć będzie pomiędzy bohaterami miłości chrześcjańskiej. Siał w cierpliwości, zalewając się łzami, plony zaś swego siewu zbiera w chwale. Tymczasem gnębicieli, przeciwko którym Las Casas całe swe życie walczył, dotknęła karząca sprawiedliwość Boża. (Fehr). X. W. M.
Casaubon (Casaubonus, na niektórych pismach Hortibonus) Izaak, ur. 1559 w Genewie z rodziców kalwińskich, był w tém mieście profesorem j. greckiego, później w Montpellier i w Paryżu, gdzie został bibljotekarzem Henryka IV, po którego zamordowaniu udał się, na zaproszenie Jakóba I, do Anglji i tam um. 1604, pochowany w Westminterze. Znakomity ten filolog pisał także i w materjach kościelnych, ale dzieła jego w tym przedmiocie nie wytrzymują krytyki. Takiemi są: 1) Exercitationes in Baronium, Lond. 1614 in f.; zapowiadane i oczekiwane, jako młot na Baroniusza, nie miało powodzenia nawet pomiędzy protestantami. Noris i Pagi liczne wytknęli w nim błędy. 2) De libertate eeclesiastica liber singularis, 1607, pisane z woli Henryka IV, w czasie sporu Pap. Pawła V z Wenecją, i gdy było wydrukowanych 264 str., wstrzymane z rozkazu królewskiego, ponieważ spór ów już się zakończył. Że jednak C. przesyłał swym przyjaciołom arkusze, w miarę jak się drukowały, dziełko to przedrukował Goldast w Collectanea de monarchia, 3) Ad Frontonem Ducaeum epistola, Lond. 1611, przepełniona konceptami przeciwko jezuitom. Podejrzywali jednak kalwini C-a, że się przechyla ku katolicyzmowi: pobłogosławił synowi swemu, który się nawrócił i wstąpił do kapucynów, a do Wittembogarda (v. Utenbogard) pisał: „Nie ma co ukrywać: różnica wielka, jaką spostrzegam pomiędzy naszą wiarą a wiarą dawnego
