(Vimoksza) odpowiada owym ośmiu stopniom myślenia. Doszedłszy do ostatniego stopnia, zkąd już wprost przechodzi się do nirvany, człowiek zdobywa sobie doskonałą mądrość (bodhi), przez którę staje się buddą. Istotnemi przymiotami bodhi, czy też środkami do niej prowadzącemi (bodhyanga), są: 1) zastanawianie się, które daje poznanie prawa; 2) badanie prawa, wiodące do jego wypełnienia; 3) usiłowanie i wytrwałość w myśleniu, skierowanemu ku prawu; 4) wewnętrzne zadowolnienie, które daje człowiekowi odwagę do panowania nad sobą i do umartwień; 5) ufność, która pomaga do spełnienia obowiązków; 6) panowanie nad sobą, 7) obojętność i pogarda świata. Właściwym przedmiotem doskonałej mądrości (bodhi) jest świadomość nicości wszystkich rzeczy, lecz duch posiadając tę mądrość, wie wszystko; jest więc ona pewnym rodzajem wszechwiedzy. Sferę doskonałej mądrości stanowi dwanaście sił. Siły te są umysłowe, nadprzyrodzone; duch przez nie wznosi się po nad miarę ludzkiego poznawania. Posiada je tylko Budda, z czego wszakże nie wypada, aby nikt, oprócz niego, nie mógł dojść do zupełnej mądrości, lecz, że jej rzeczywiście nikt nie posiada, dopóki Ssakia-muni jest buddą; każdy owszem powinien dążyć do jej osiągnięcia, ponieważ każdy może i powinien zostać buddą. Budda za pomocą sił tych spełnia swe posłannictwo wyzwolenia świata od boleści. I w tém więc okazuje się charakter nauki buddyjskiej, że jednostka nie może dążyć do zbawienia siebie tylko, lecz że dochodzi do wyswobodzenia się w ludzkości i dla ludzkości. Zbawcze to jednak działanie nie jest rzeczywistém działaniem na naturę ludzką, jak to ma miejsce w chrześcjańskiém Odkupieniu, lecz jest czysto intelektualnej natury przez samo nauczanie, przez samo objawienie prawa. Charakterystyczném wyrażeniem owego działania jest zdanie: „obracał koło prawa;" koło oznacza tu sferę, na którą rozciąga się panowanie; obracać zaś, znaczy władzę wywierać w całej sferze i zakresie. Prawo ma także swój zakres, w którym bezwzględnie panuje; Budda więc, który jest królem prawa, posiada i wykonywa jego władzę. Dla tego już przy urodzeniu Buddy bramini przepowiadali, że jeżeli wybierze on stan ojca rodziny, stanie się władcą świata (czakravantin); obrawszy zaś powołanie pokutnika, będzie buddą. Czakravantin znaczy koło obracać, wóz zwycięzki po powierzchni świata toczyć, słowem posiadać władzę, której wszyscy mocarze ziemscy ulegają. Koło więc, tak często spotykane na monetach i pomnikach indyjskich, zostało symbolem buddaizmu. Lecz oprócz owych sił, Budda posiada jeszcze pięć umiejętności (abidżna), które są także nadprzyrodzonymi darami: 1) umiejętność przyjmowania na siebie wszelkich postaci, 2) słyszenia najdelikatniejszych dźwięków w jakiejbądź odległości, 3) przenikania myśli ludzkich, 4) poznawania w jakich kształtach ktoś poprzednio istniał, 5) widzenia przedmiotów w jakiejbądź odległości. Te siły buddyści nazywają: boski wzrok, boski słuch, wiedza cudzych myśli, wiedza poprzedniego bytu, objawienie siły magicznej. Umiejętności te posiadają nietylko ludzie, w stanie buddy się znajdujący, lecz mogą je nabyć inni na niższych szczeblach mądrości. Podług nauki buddyjskiej, duch przez rozmyślanie zdobywa sobie władzę nad naturą i może siłami jej rozporządzać. Jakkolwiek te siły nazywają się nadprzyrodzonemi, to wszakże nie należy je uważać za nadane człowiekowi przez jakąś wyższą istotę, lecz za tkwiące w naturze człowieka, a następnie jego własną pracą wyswobodzone. Wyswobodzają się zaś te siły w chwili, gdy
