głównej zasadzie braminizmu, rozwija ją i z początku jest tylko rodzajem sekty, w stosunku do ostatniego. Tą główną zasadą, wspólną buddaizmowi i braminizmowi, było przekonanie, że istnienie jest nędzą, która, w skutek przechodzenia dusz, ciągle się odnawia. Najwyższém dobrem jest więc uwolnienie się od tej nędzy ciągłego przeistaczania się. Lecz oba systematy różnią się w określeniu treści tego błogiego wyzwolenia się i środków do niego prowadzących. Kiedy bramin koniec bezustannego przeobrażania się duszy widzi w pogrążeniu się w Bóstwie, w zjednoczeniu się z Istotą odwieczną, Budda jedyny środek do uwolnienia się od owego przeobrażania się znajduje w nirwanie, t. j. w zatraceniu bytu; człowiek wtedy tylko dochodzi do zupełnego spokoju, kiedy istnieć przestaje. Budda nie staje w sprzeczności z bramińską mitologją. W jego systemacie Brama, Wisznu, Szywa, niezliczone devas i nayas są istotami rzeczywistemi, które działają i mówią; lecz nieznacznie odbiera im Budda boskie przymioty i sprowadza je do stopnia duchów opiekuńczych, a w końcu stają się one posłusznemi wykonawcami woli samego Buddy. Brama w księgach Sutra mówi: „Prawda że moja potęga jest niezmierzona, lecz pomimo to nie mogę się równać z synem Tathagaty.“ Człowiek więc zasiadł na stolicy Bożej. Lecz i to pojęcie nie było obce braminizmowi, gdyż, według niego, człowiek przez ćwiczenia pokutne i rozpamiętywanie może pokonać niższe bóstwa i zająć ich miejsce. Budda rozszerza tylko granice potęgi ludzkiej, która mocą cnót i mądrości nawet najwyższe bóstwa prześcignąć i uczynić je sługą swoim może. Pierwiastkowa religja Buddy więc jest ubóstwieniem człowieka, czyli, co na jedno wyjdzie, ateizmem. Ateizm ten wprawdzie nie jest wyraźném zaprzeczeniem Boga, ale wynika z całej nauki Buddy: Budda nie wie o jakiejś najwyższej nieskończonej Istocie; nie poszukuje on początku wszech rzeczy; świat według niego jest odwieczny; najwyższą istotą w nim jest człowiek, który doszedł do zupełnego poznania, t. j. sam Budda. Można więc nie przyznawać buddaizmowi nazwy religji, skoro nie ma w niej nauki o Bogu, która wszelkiej religji jest podstawą. Miejsce tej nauki zastępuje tu metafizyka, subtelne rozwijanie pojęć bytu i niebytu, istoty i zjawiska, przyczyny i skutku, metafizyka, która ostatecznie prowadzi do nihilizmu, gdyż cały jej proces myślenia jest ciągłą negacją, która tam się tylko kończy, gdzie myślenie samo siebie zaprzecza; na tym najwyższym stopniu abstrakcji nie masz już dla człowieka ani bytu, ani niebytu, ani myślenia, ani niemyślenia, a duch znajduje się w stanie bezwzględnej obojętności, i to jest najwyższą jego doskonałością. Usuwając więc pojęcie bóstwa ze swej nauki, Budda nie myślał o zaprowadzeniu jakiegośbądź kultu: obrzędy religijne w jego pojęciu małej są wartości; za najważniejszą zaś sprawę uważał zachowywanie przepisów moralności. „Brama, mawiał on, zamieszkuje domy, gdzie synowie szanują rodziców“. Główną więc część buddaizmu stanowi nauka moralna. Nauka moralności rozwiązuje pytanie, co człowiek czynić powinien, aby uwolnić się od cierpień ciągłego przeobrażania się. Nirwana, nicość, jest celem moralności i najwyższém dobrem. Budda często mówi o nirwanie, lecz nigdzie nie wyjaśnia, co właściwie ona znaczy. Nirwana więc pozostała nieokreślonym ogólnikiem, który nąjrozmaiciej tłumaczyły późniejsze szkoły i sekty. Właściwe znaczenie wyrazu nirwana jest „wygaśnięcie“. Budda w tém znaczeniu musiał także pojmować nirwanę, skoro niekiedy porównywa ją ze zgaśnięciem lampy.
