wiele jednak badaczom starej liturgji przydatne, bo mieszcząc jedynie modlitwy brewjarzowe, pomijają rubryki i noty, z którychby zwyczaje miejscowe objaśnić można. Oszczędność pargaminu i pracy w pisaniu, ten sposób widać doradziła, zalecając douczenie się rytu samemu użyciu i ustnemu objaśnieniu bieglejszych. Że tak jedynie usprawiedliwić się daje brak drukowanych ksiąg liturgicznych dla innych djecezji, dowodzi następny ustęp z dzieła Bened. Herbesta, Horarum Canonicarum rationarium (Colon. 1567 str. 53), gdzie czytamy: Statum (sic) est in conciliis: ut tam Missae ordo, quam psallendi et ministrandi consuetudo, servetur in omnibus Ecclesiis, qua in Ecclesia Metropolitana servatur: Abbatibus quoque, vel Monachis, curam animarum habentibus, non licet publica Officia aliter celebrare, quam in Ecclesia Episcopali, quod tamen, auctore Augustino, neque contra Fidem, neque contra bonos mores esse convincitur, indifferenter habendum est: et in Ecclesiasticis Sacramentis, sit de Jure consuetudo servanda. Toż samo znajdujemy w książce, służącej niegdyś za podręcznik teologiczny, powszechnie u nas używany, pod tyt. Tractatus perutilis de administratione sacramentorum, de espositione officii misse, de dicendis horis canonicis, deque censuris ecclesiasticis canonice observandis, drukowanej w Strasburgu (Argentine) 1499, 1512, Cracovie 1529 r. i t. d. Są tam te słowa: Est autem modus dicendi horas secundum modum et formam et dispositionem ecclesiae cathedralis, si in ea habeatur specialis rubrica: alioquin recurritur ad metropolitanam ecclesiam, cujus rubrica ab omnibus est servanda. Pomimo to jednak nie posiadamy wielu wydań brewjarza gnieznieńskiego, a Jocher (Obraz III 98 n. 6485) jedno tylko wymienia: Breviarium seu Viaticum Eccl. Gnesnen. Impensis Jodoci Lud. Decii, Lugduni per Jac. Sacco 1519. Krakowskiego było wydań najwięcej i, przy nadzwyczajnej rzadkości tego rodzaju dzieł, po znakomitszych bibljotekach napotkać go jeszcze można. Najdawniejszy wyszedł w Norymberdze 1494: Diurnale secundum usum ecclesie Cracoviensis (Jocher n. 6478), przechowywany niegdyś w bibljotece książąt Czartoryskich w Puławach, dziś w Sieniawie (w Galicji). Pod tymże tytułem r. 1514 drukował go Jan Haller w Krakowie. Bibljoteka Ossolińskich we Lwowie posiada Breviarium secundum usum insignis ecclesie Cracovien. (u Hallera w Krak. 1507), a jagiellońska i sieniawska: Liber horarum canonicarum scdm (secundum) veram rubricam sive notulam ecclesie Cracoviensis (w Krak. 1588 fol.), wydany z woli biskupa Jana Konarskiego, równie jak poprzedni. Inny brewjarz dla tegoż kościoła, drukowany u Hallera 1510 r., pod tytułem Viaticum i w końcu in fol. r. 1538 Breviarium, w Wenecji, kosztem trzech drukarzy krakowskich. Djecezja płocka miała brewjarz wydany w Wenecji 1519 r., jak jest na końcu, lubo w tytule r. 1520 położony, i inny z r. 1528, w Krakowie u Hallera drukowany, niesłychanie dziś rzadki (Janocki, Nachricht. I p. 45). Viaticum Posznaniense, nakładem tegoż Hallera, bardzo ozdobnie wyszło w Lugducie 1513 r. dla użytku djecezji poznańskiej (Bandtke Hist. dr. w kr. Pol. I 158). Jeszcze przedtém trzy djecezje wspólny dla siebie brewjarz wydrukowały: Breviarium Tripartitum Cracovien. Gnesnen. et Posnaniense, r. 1494. O brewjarzu katedry włocławskiej żaden z bibljografów nie wspomina i, o ile wiadomo, bogate nawet księgozbiory wcale go nie posiadają. Wyszedł z tytułem: Breviarium wladislauien. ecclie: studio et cura Rmi dni Luce Gorcani epi eiusdem ecclie nuper defuncti (t. j. r. 1542) castigatum; eius-
