popierał szerzenie nauki chrześcjańskiej w Prusach. Zagrożony przez pogan, Chrystjan prosił Honorjusza III o pozwolenie głoszenia przeciwko nim krzyżowej wyprawy; Papież zgodził się na to i nadał Chrystjanowi prawo ustanawiania biskupstw i zakładania katedr (1217 r.). Krzyżowcy obwarowali Chełmno, przeznaczone na stolicę biskupią, lecz, po ich ustąpieniu, poganie napadli na miasto i zniszczyli je. Chrystjan założył następnie zakon rycerski braci pruskich, którzy w bitwie pod Strasburgiem (w obwodzie Marienwerderskim) prawie wszyscy wyginęli, poczém Oliwa została zburzoną. Wtedy Chrystjan i Konrad, książę mazowiecki, powołali krzyżaków (rycerzy niemieckich), którzy, pod wodzą wielkiego mistrza Hermana von Salza, do Prus przybyli 1226 r. Za ich pomocą siedziby pogańskie zostały zdobyte, kraj prawie cały zajęty i przez Papieża Innocentego IV (1243 r.) podzielony na biskupstwa: chełmińskie, pomezańskie, warmińskie i sambijskie (ostatnie było ustanowione po krzyżowej wyprawie króla czeskiego Ottona). Zakon wszakże ciemiężył biskupów, którzy nie chcieli poddać się jego władzy; naprzykład biskup sambijski został wsadzony do więzienia i tam głodem zamorzony. Od 1260 do 1275 r. trwała pomiędzy mieszkańcami ziemi pruskiej a zakonem zacięta walka, która się skończyła zupełném ujarzmieniem pierwszych w 1283 r. Pomijając polityczną historję Brandeburgji od XIII do XVI w., ograniczymy się na udzieleniu niektórych wiadomości o kościelnym jej stanie. Biskupstwo to znajdowało się z początku pod zwierzchnictwem Moguncji, później Magdeburga. Po Dytmarze, pierwszym biskupie, było 44 następców. Smutny ustęp w historji biskupstwa stanowi XVI w. Joachim I wytrwale opierał się szerzeniu nowych nauk religijnych, lecz szlachta im bardzo sprzyjała, z tych samych pobudek, które i w innych krajach wywołały zaprowadzenie tak nazwanej reformacji. Elżbieta, siostra Chrystjana duńskiego, a żona Joachima, ze szczególną zawziętością działała na szkodę religji katolickiej. Na nieszczęście, biskupem brandeburgskim był wtedy Mateusz von Jagow. Zamiast bronić Kościoła i religji, których był stróżem, Mateusz robił wszystko na ich zagubę. Joachim wymógł na dwóch swoich synach przysięgę, że pozostaną wiernymi religji przodków i że poddanych w posłuszeństwie Kościołowi katolickiemu trzymać będą; lecz zaledwie ojciec oczy zamknął (1535 r.), synowie złamali przysięgę, przechodząc na stronę protestantów; margrabia Jan przystąpił nawet do związku szmalkaldzkiego. Joachim II, spokrewniony z Albrechtem, elektorem mogunckim, i związany przyrzeczeniem daném teściowi swemu Zygmuntowi I, królowi polskiemu, że wiary katolickiej bronić będzie, wyraźnie nie oświadczał się z początku za reformacją, lecz chętne dawał ucho podszeptom protestanckich książąt i pozwalał na swobodne szerzenie się nowostek religijnych między szlachtą i mieszczaństwem. Pod pozorem podniesienia oświaty, założył uniwersytet w Frankfurcie nad Odrą, wyłącznie obsadzony protestanckimi professorami, a w końcu (1539 r.) publicznie przeszedł na reformację, poczém zaraz nastąpiła konfiskata majątków kościelnych. Najwięcej ucierpiały klasztory; biskupie stolice przeszły do protestantów; biskupstwo lubuskie (Lebus, Lebusium nad Odrą, milę od Frankfurtu nad Odrą) najdłużej się gwałtom opierało i dopiero w 1555 r. przeszło na małoletniego syna Joachima II, księcia Joachima Fryderyka, który do objęcia rządów nosił tytuł biskupa lubuskiego. Taki był koniec biskupstw w margrabstwie Brandeburgskiém; miejsce ich zajęły luterań-
