dnie kodeksy przez siebie użyte, dał historję tekstu i zasady krytyki biblijnej N. T., wydany był oddzielnie (Prolegomena N. T. Joan. Millii, ed. Daniel Salthenius, Regiomonti 1734). Niedokładności dzieła Millowego wytknął Daniel Whitby (Examen variar. lectionum J. Milli., Londini 1710—27. 2 v). Trzej ci krytycy (Walton, Fell i Mill) przygotowali dopiero materjał do nowej recenzji; sami zaś trzymali się, jak widzieliśmy, dawniejszych. Potrzeba było te materjały spożytkować i na ich podstawie nową recenzję tekstu uczynić. k) Pierwszy krok na tém polu uczynił wirtembergski teolog Jan Albert Bengel (ob). Z materjału przez Milla zebranego usunął warjanty albo nic nie znaczące, albo oparte na kodeksach mniejszej wartości, a dodał wyjęte z innych kodeksów, z Itali, Wulgaty, przekładu koptyckiego i armeńskiego; kodeksy podzielił na dwie klassy (azjatycką i afrykańską), znakami oznaczył większe lub mniejsze prawdopodobieństwo każdej lekcji, odmiennej od lekcji tekstu przyjętego. Tak zebrany materjał umieścił we wstępie do tekstu N. T. przez siebie wydanego (Tubingae 1734, Stuttgard 1734, Tubingae 1753). Które warjanty uznał, że powinny zająć miejsce w tekscie przyjętym, umieścił je w nim; mniej pewne zanotował na marginesach; wywody zaś każdej lekcji dał we wstępie (apparatus criticus), gdzie też jest spis poprawek tekstu. Cały zbiór materjałów Bengela i rozprawki, odnoszące się do krytyki tekstu, wraz z innemi drobnemi pismami jego (Introductio ad universam lectionis varietatem dilucidandam; Potiora loca variantia; Epilogus quo dubia generalia solvuntur; Prodromus et notitia Novi T. graeci recte adorandi; Praefatio ad editionem N. T. 1734 et 1753; Defensio N. T. graeci, Tubingae 1734 editi; Admonitio editioni minori an. 1734 adjecta; spis ważniejszych warjantów przyjętych w tekst Bengela i t. d.) wydał Filip Dawid Burke (Burkius), p. t. J. A. Bengelii Apparatus criticus ad N. T., Tubingae 1763 in 4-o. Niekorzystne zdania o recenzji Bengela dają: Weststein, Prolegom. s. 157; C. B. Michaëlis, Tract. crit. de variis lectt. N. T., Halae 1740; C. A. Bode, Pseudocritica Millio-Bengeliana, Halae 1767—69, 2 v. Porównaj pochwały, jakie Bengelowi daje Matthaei, we wstępie do wydanej przez siebie Evang. S. Marci., t. II s. 30 (Rigae 1788). l) Jana Jakóba Wetstein († 1754), Nov. Test. gr. editionis receptae etc. Amstelod 1751—62 2 v. f.[1] jest owocem nowego porównania wydań drukowanych poprzednio i kodeksów, których poprzednicy jego nie mieli. Miejsca przez siebie poprawione oznaczył w ten sposób, że lekcje textus recepti podkreślił linijką, a pod tą zamieścił swoją poprawkę. Warjanty i ich wywody krytyczne są obok tekstu. Aczkolwiek tekst przez Wetsteina wydany lepszym jest od poprzednich, jednak wiele utracił, z powodu uprzedzenia autora ku kodeksom łacińskim (na zachodzie pisanym) i socynjańskich opinij jego. Ob. Ordinis theol. Basileen. declaratio de N. T. J. J. Wetst. 1757 w Bibliotheca Hagana III 1. Acta betreffend d. Irrthümer J. J. W., Basel. 1730. Ernesti, Specimen castiga-
- ↑ Prolegomena ad N. T. gr. editionem accuratiss. bezimiennie przez tegoż Wetstein’a wydane osobno (Amstelaed. 1730), jako też jego teorję krytyki N. T. zamieszczoną przy Nov. Test. gr. (1752), powtórzył Jan Salomon Semler, w Joh. Jac. Wetstanii Libelli ad crisin atq. interpr. N. T. Halae Mageb. 1766 8-o.
