wochalstwa, była tu jednak za Elizeusza szkoła proroków (IV Reg. 2, 3). Pobożny król Jozjasz (r. 640—600) zburzył tutejszą świątynię z bałwanami (IV R. 23, 15, 19). Po powrocie z niewoli babilońskiej, wróciło Bethel do Benjamitów (I Esdr. 2, 28. II Esdr. 7, 32. Cf. Josephi Flav. Antiq. l. 13 c. l. n. 3, De Bello Jud. 1. 4 c. 9 n. 9). Za św. Hieronima była tu tylko mała wioska. Dziś ma być w pobliżu dawnego Bethel, wioska Beitin, o 4½ mili na północ Jerozolimy, około której widzieć się dają dawne ruiny świątyni. Ritter, Erdkunde XVI 532, W. H. Bartlett, The Christian in Palestine, ryc. 29. X. W. K.
Betfage, Vulg. Bethphage, gr. βηϑφαγῆ v. βηϑφαγή, z hebr. bethfage — dom fig. O położeniu tej wioski ob. art. Betanja. Wspomnianą jest Mat. 21, 1. Cf. Mar. 11, 1. Luc. 19, 29. Lightfoot utrzymywał (Chorograph. Matthaeo praemissa c. 37), że według pisarzy talmudycznych Betfage leżało w Jerozolimie; lecz to jego mniemanie poszło z błędnego rozumienia glossy talmudycznej, rzeczywiście bowiem talmud odróżnia Betfage od Jerozolimy (ob. Hug, Einleitung in d. N. T. I 18...). Dziś nie ma żadnego śladu tej wioski. X. W. K.
Bethoron, hebr. Beth-horon (miejsce wydrążenia, wąwóz), 70 βαιϑωρών, u Józefa Flawjusza βαιϑωρώ, βαιϑώρα, βεϑωρόν; nazwisko dwóch miast w pokoleniu Efraima, na południowej jego granicy, stykającej się z Benjaminem (Jos. 16, 3. 5), niedaleko od Galgali (Jos. 10, 10...). Dla odróżnienia, jedno nazywało się Bethoron dolném, czyli niższém (B. tahthon, Jos. 16, 3. 18, 13), drugie — górném, albo wyższém (B. eljon, Jos. 16, 5). Zapewne Ascensus Bethoron (Jos. 10, 11) i Descensus Bethoron (Jos. 10, 12. I Mach. 3, 16. 24) to samo mają znaczenie, co Bethoron górne i dolne. Oba te miasta były o 12 mil rzymskich, w północno-zachodniej stronie, od Jerozolimy odległe, na drodze do Nicopolis. Zbudowała je Sara (hebr. Seera), córka Efraima, przed wyjściem Izraelitów do Egiptu (I Par. 7, 24). Po zdobyciu Palestyny przez Jozuego, Bethoron oddane zostało Lewitom (Jos. 21, 22). Salomon najprzód Bethoron dolne (III R. 9, 17), a potém i górne ufortyfikował (II Par. 8, 5); przez co uczynił je kluczem Jerozolimy. Za św. Hieronima były tu już tylko nędzne dwie wioski; dziś noszą u Arabów te same nazwy, co dawniej: Beit-ur-el-tahta (Betoron dolne) i Beit-ur-el-foka (Betoron górne). X. W. K.
Betleem, hebr. Beth-lehem — dom chleba, 70 βηϑλεέμ, miasto starożytne w pokoleniu Judy (Bethlehem Juda, Jud. 17, 9. 19, 1. 18. Ruth. 1, 1. 2. I R. 17, 12. Mat. 2, 5), na południe o 6 mil rzymskich od Jerozolimy odległe i rozpięte na wzgórzu, rozciągającém się od wschodu na zachód. Niegdyś nosiło ono nazwę Efraty (Ephrathah — żyzność, Gen. 35, 19. 48, 7), która to nazwa i później się zachowywała (Ruth. 4, 11. Psal. 131, 6) i zamiast Bethleem Judy, mówiono Bethleem Efrata (Mich. 5, 2), dla odróżnienia od innego Bethleem, leżącego w pokoleniu Zabulon (Jos. 19, 15); Efratejczyk (Ephrathaeus) zaś znaczyło to samo, co Bethleemita z pokolenia Judy (I Reg. 17, 12). Jakób patrjarcha pochował żonę swoją Rachelę przy drodze blisko Bethleem (Gen. 35, 19). Z Bethleem także pochodził Dawid (Ruth. I Reg. 16, 4... 17, 12...), zkąd nazywało się także niekiedy miastem Dawidowém (Luc. 2, 4). Za Roboama ufortyfikowane (II Par. 11, 6). Nie mamy o niém szczegółowych wiadomości z późniejszych czasów. Wiadomo tylko, że w VIII w. przed Chr. było małą mieściny, lecz miało być uświęcone przyjściem na świat Messja-
