stał na miejscu domu Marji Magdaleny (Evagatorium l. c.). Dziś jest tu tylko nędzna wioska, składająca się blisko z 20 chałup, przez ubogich Arabów zamieszkała, i na pamiątkę Łazarza (po arabsku El-Azir) nosząca nazwę El-Azirjeh. Cf. Robinson, Palästina II 309... — Wspomnianą jest jeszcze w Ewangelji druga Betanja za Jordanem (Joan. 1, 28), gdzie św. Jan Chrzciciel przebywał. Miejsce to Orygenes, a za nim bardzo wielu innych, przezwali Bethabara (z hebr. Beth-abara — miejsce (dom) przejścia); chociaż najdawniejsze kodeksy, tak samo jak późniejsze, mają Βηθανία, a nie Bethabara. Miejsce to miało się znajdować tam, gdzie dziś Wady-Seir wpada do Jordanu, od wschodu, niedaleko od północnego krańca morza Martwego. Tłumaczą niektórzy, iż wioska tam leżąca nazywała się Bethania, a samo przejście (bród) Jordanu, Bathabarą. Przeciw zaś przypuszczeniu, że Bethabara jest to samo co Bethbera (Jud. 7, 24), walczą okoliczności wspomniane w Jud. c. 7, a które pokazują, że Bethbera musiała leżeć z tej strony Jordanu (w pokoleniu Efraima) i bliżej jeziora Genezareth; gdy tymczasem Bethabara, czyli Bethania, leżała za Jordanem (Joan. 1, 28) i bliżej morza Martwego. X. W. K.
Betel, Vulg. Bethel, 70 Βαιθήλ, miasto niegdyś chananejskie, na południe od Sichem, dawniej zwane Luza (hebr. Luz, 70 Λουζά); według św. Hieronima (Onomasticon), o dwanaście mil rzymskich na północ Jerozolimy, na drodze z Jerozolimy do Sichem. Jakób pierwszy przezwał je Bethel (beth-El w hebr. dom Boży), na pamiątkę owego widzenia drabiny, po której zstępowali i wstępowali aniołowie (Gen. 28, 10—18. 35, 15). Zdaje się jednak, że nazwa Bethel, przez Jakóba ustanowiona, odnosiła się dawniej tylko do wzgórza będącego pod Luzą, na którém Jakób miał owo widzenie i wystawił ołtarz Panu. W księdze Jozuego (16, 1) bowiem spotykamy, że granica Efraima idzie od Bethel do Luzy. Bethel więc właściwie było wzgórzem (Jos. 16, 1), sąsiadującém z Luzą i uświęconém przez ołtarz Jakóbowy (Gen. 28, 19. 35, 15). Luza zaś miastem, które, na pamiątkę sąsiedniej góry, przezwano Bethel, dopiero po zdobyciu ziemi Chananejskiej [1]. Przy tém to wzgórzu Bethel, mającém od wschodu Luzę, a do zachodu Hai, była druga stacja Abrahama, po wstąpieniu na ziemię Chananejską (pierwsza pod Sichem ob. Gen. 12, 7. 8); drugi raz tu on zamieszkał po powrocie z Egiptu (Gen. 13, 3). Jakób, wróciwszy od Labana, znaczny czas pozostawał w Bethel (Gen. 35, 1...). Za Jozuego Bethel miało swego króla {Jos. 12, 16); zdobyte przez Izraelitów, dostało się pokoleniu Benjamina (ib. 18, 22. 19, 9), lecz Efraimici podstępem zabrali je Benjamitom (Sędz. 1, 22...). Zdaje się, że z powodu bliskości tego miasta od Silo, brano za jedno Bethel i Silo. I Reg. 10, 3. Na pamiątkę, że to miejsce było już dawniej uświęcone przez Jakóba, Jeroboam wystawił tu ołtarz i cielca złotego, aby oderwać pobożnych od Jerozolimy (III Reg. 13, 29... Cf. Amos 3, 14. 7, 10. 13. Jer. 48, 13). Odtąd przezywano niekiedy to miasto Beth-aven (dom próżności, t. j. bałwanów). Ob. Ose. 10, 5. cf. 4, 15. [2] Pomimo bał-
