założyli konwenty w główniejszych miastach i odprawiali missje dla ludności wiejskiej. Z Francji, Włoch, Szwajcarji i Hiszpanji przyszli jezuici i otworzyli swe kollegja, które wkrótce zapełniły się dziećmi najznakomitszych rodzin. Franciszkanie, trapiści, bracia szkolni i rozmaite zakony żeńskie osiadły w Belgji. Na 950 dusz przypada w Belgji 1 ksiądz świecki, mający przecięciowo 718 fr. z kassy państwa. R. 1839 było tu już 333 klasztorów, a mianowicie 42 męzkich i 291 żeńskich. Z tej liczby było 70 klasztorów kontemplacyjnych, 1 dla missjonarzy, 3 kaznodziejskie, 138 nauczycielskie i 121 dla pielęgnowania chorych. Roku 1846 było 453 klasztorów, z 2,051 męzkich i 9,719 żeńskich mieszkańców; 1865 r. 150 klasztorów męzkich i przeszło 800 żeńskich. Większość tych instytucji, bo 4/5 są właściwie instytucje dobroczynne. Dzięki tym religijnym korporacjom, dobroczynność prywatna utrzymywała tam w 1859 r. 234 szpitali, w których 14,825 chorych, starców i kalek obsługiwanych jest przez 1453 braci i sióstr; rocznie wychodzi na te zakłady 2,484,287 fr. Nadto, z prywatnej dobroczynności w 96 zakładach szkolnych pobiera naukę 35,972 ubogich dzieci. 1196 nauczycieli elementarnych jest zakonników w 360 szkołach elementarnych, z 50,000 uczniów; a 1796 zakonnic w 444 szkołach żeńskich uczy 65,358 uczennic. Szkół niedzielnych, w których religijne nauczanie łączy się z elemetarném, jest 536, a liczą 176,000 wychowańców. Szkół koronkowych jest 374, w których pracuje, pod kierunkiem zakonnic, 39,697 biednych dziewczyn, zkąd czysty zarobek roczny 3,851,549 fr. idzie na rodziny młodych pracownic (Z raportu urzędowego w Rottenburger Kirchenblatt 1859 r. N. 10). R. 1862 czterech kapłanów założyło seminarjum missyjne dla Chin, wysyłające tam świeckich księży, jako missjonarzy. Pierwszym superiorem był ks. Teofil Verbist. Dekret kongr. prop. z 1863 r. zatwierdził tę kongregację. Nie uszła też baczności biskupów sprawa wyższego nauczania. Ponieważ uniwersytety w Gandawie i Lüttich są zakładami rządowemi, a tak nazwane stronnictwo liberalne otworzyło ateuszowski uniwersytet w Brukselli, episkopat więc założył czysto katolicki uniwersytet w Mechlinie (1834), przeniesiony następnie (1885) do Lowanium (Louvain, ob.), dawnego ogniska wyższych studjów w Belgji. Nowa ta instytucja wkrótce prześcignęła nietylko uniwersytety rządowe, lecz i brukselski, mnogością słuchaczów i pracami naukowemi, szczególnej w dziale nauk prawnych i medycznych. — Nietylko dla Belgji, lecz i w ogóle dla świata katolickiego wielką doniosłość miało to nowe położenie Kościoła. Mężowie stanu przekonali się, że niesprawiedliwe postępowanie z katolikami nie przyniosło Hollandji szczęścia i wszechwładztwo biurokracji powoli słabnąć poczęło. Wielki przewrót zwolna się wyrabiał. Kiedy od czasu tak zwanéj reformacji Kościół główne podpory znajdował na południu, w Hiszpanji, Portugalji i Włoszech, obecnie na północy otwiera się przed nim nowy horyzont. Burzą rewolucyjną zniesione zakony w krajach romańskich, odżyły w Belgji, Hollandji, Irlandji, Anglji i Prusach. Kiedy biskupi i sam Papież wystawieni byli na systematyczny ucisk ze strony rządów południowej Europy, katolicka ludność północy, żyjąca po większej części pod berłem monarchów niekatolickich, zaczęła okazywać Głowie Kościoła sympatję i poparcie. Przykład katolickiej Belgji oddziałał najpierw na Francję, gdzie Kościół w ciężkiém znajdował się położeniu za rządów króla Ludwika Filipa, następnie na
