pieniędzy używał na wspieranie ubogich, chorych, a głównie biednych studentów; w sprawie missji z imieniem jego łączy się wspomnienie o ocaleniu funduszu 9,000 fl., corocznie przeznaczanego na zapomogę dla Indjan północnej Ameryki. Koniec rzeczypospolitej był zarazem końcem duchownej działalności Baxtera w Kidderminster. Na tronie angielskim zasiadł (1660 r.) Karol II, którego jedném z najgorętszych pragnień było przywrócenie dawnej potęgi kościołowi anglikańskiemu. Prezbitarjanie wytrwale opierali się zamiarom króla, lecz rojalistowski parlament uchwalił tak zwane prawo o korporacjach (Act of corporation), na mocy którego do urzędów mogli być tylko dopuszczani wyznawcy kościoła rządowego (Established Church); kilkakrotnie już zmieniana książka modlitw kościelnych (Common prayerbook) uległa nowym modyfikacjom, i postanowiono usunąć wszystkich proboszczów, którzyby zreformowanej książki przyjąć nie chcieli. W liczbie duchownych, którzy na nowe porządki kościelne nie przystali, znajdował się Baxter. Opuściwszy parafję, ożenił się, w 47 roku życia, z miss Charlton, która mu wniosła 24,000 fl. posagu. Czternaście lat przeżył z nią w szczęśliwém, choć bezdzietném małżeństwie. Boleśnie czuł Baxter zamieszanie religijne, trapiące wówczas Anglję: gdzie tylko mógł, starał się godzić rozjątrzone umysły, niekiedy nawet bez należytej oględności, za co też kilka razy dostawał się do więzienia. W 1684 roku skazany został na dwuletnie więzienie, za napisaną rozprawę religijną. Nie zmieniło się położenie prezbiterjanów za Jakóba II; dopiero Wilhelm III, celem przywiązania do nowej dynastji sekt protestanckich, wydał, za zgodą parlamentu, Akt o tolerancji wszystkich dyssydentów, z wyjątkiem socynjanów i katolików. Odtąd spokojnie już upływało życie Baxtera w pracy naukowej i niezmordowaném kaznodziejstwie. Umarł 8 Grudnia 1691 r. W szeregu dzieł jego, najwięcej rozpowszechnione jest w Anglji i Ameryce: O wiecznym spokoju świętych. Cf. Christenbote, 1834 n. 49. Geschichte der Reformation und Revolution in England, von J. A. Boost. (Fritz). J. N.
Bayle Piotr, ur. 18 Października 1647 r. w Carlat, w hrabstwie Foix, umarł w Rotterdamie 28 Grudnia 1706 roku. Był synem kalwińskiego pastora, pobierał nauki w akademji Puy-Laurens, a następnie w Tuluzie u jezuitów. Tam, widząc bezzasadność swojego religijnego wyznania, przeszedł do Kościoła katolickiego. Niedługo jednak, bo po 18 zaledwie miesiącach, wrócił znów do kalwinizmu, udał się do Genewy, gdzie poświęcił się filozofji kartezjańskiej. W wielu domach był guwernerem, a r. 1677 został professorem filozofji w kalwińskiej akademji w Sedanie; r. 1681, gdy akademja ta została zamknięta, przeszedł na tęż samą posadę do Rotterdamu; r. 1693 utracił swoją posadę, oskarżony o ateizm i podejrzany o tajemne związki z nieprzyjaciołmi państwa. Wówczas jeszcze więcej oddał się pracom naukowym. Bayle był erudytem niepospolitym i człowiekiem bystrego umysłu, ale wszystkie zalety swego ducha obrócił on na rzecz paradoksu i sceptycyzmu; i dla tego, zamiast pożytku, przyniosły one szkodę tylko. Rozum ludzki, jego zdaniem, może jedynie błędy odkrywać, ale prawdy w żaden sposób poznać nie może. Jest też on tylko krytykiem, nie stawiającym nigdy nic pozytywnego. Szczególniej upodobał sobie w wytykaniu sprzeczności pomiędzy rozumem a Objawieniem Bożém. Robił to niby w celu wykazania konieczności Objawienia, ze względu na słabość rozumu, nie raz jednak dawał do zrozumienia, że wcale tego mniemanego
