jęcia i obyczaje uległy pewnym zmianom i nowym ustąpiły miejsca, jak to powszechnie u ludów heretyckich się dzieje; lecz złe drzewo mogło wydawać tylko złe owoce i późniejsze odstępstwa nie były lepsze od poprzednich (Cf. Wiggers, Kirch. Statistik, Hamburg 1842 I 234). Nawet w tej części ludu armeńskiego, która połączyła się z Kościołem katolickim, dają się widzieć pewne zboczenia w obrzędach i karności. W Armenji, nawet w lepszych czasach, przed herezją, życie kościelne rozwijało się, pomimo organicznej jedności z Kościołem katolickim, w niejakiej zawisłości od Kościoła greckiego, w zupełnej prawie zaś niezawisłości od Kościoła rzymskiego. Podobnież rzecz się ma z językiem kościelnym, którym nie jest grecki, lub łaciński, lecz staroarmeński, również niezrozumiały dla ludu armeńskiego, jak łaciński dla prostego ludu katolickiego. Dalej, Armeńczykowie używają własnych ksiąg kościelnych, mszałów, brewjarzy, rytuałów, pisanych w staroarmeńskim języku i niekiedy odmiennych znacznie od ksiąg rzymskich. Msza podobną jest do greckiej Bazylego i Chryzostoma, z pewnemi zbliżeniami do rzymskiego mszału (Cf. die Lithurgie der kath. Armenier von F. X. Steck, Tübingen 1845), rytuał zaś, obszerniejszy od rzymskiego, zbliża się więcej do greckiego; nowe weneckie wydanie r. 1840 obejmuje 726 str. in 8-o; brewjarz odstępuje również od rzymskiego i jest daleko krótszy, główną jego część stanowią psalmy. W tém wszystkiém jednakże łatwo dopatrzyć się można ważniejszych cech wspólności z Kościołem katolickim, pomimo wielu różnic w drugorzędnych szczegółach. — Na czele rządu kościelnego stoi patrjarcha, noszący tytuł Katolikos, dalej idą biskupi, którym są podwładni księża, od tych zaś zależy niższa służba kościelna. Z biegiem czasu powstały inne patrjarchaty i prowadziły między sobą spory o pierwszeństwo. W r. 1311 armeński biskup Jerozolimy przybrał tytuł patrjarchy; jego następcy tytuł ten zatrzymali, lecz uważali się za zależnych od patrjarchy armeńskiego. W 1441 r. niechętni patrjarsze rezydującemu w Sis, w Cylicji, na granicy Małej Armenji, wybrali innego patrjarchę Cyrjaka w Eczmjadzinie, klasztorze u stóp góry Ararat, w bliskości Wielkiej Armenji. Z początku do patrjarchatu tego należało nie wielu, później większa część biskupów armeńskich. Rozdwojenia religijne skłoniły katolickich patrjarchów Cylicji schronić się do Krenu na Libanie (1701 r.), a następnie stale do Bsommar (Bsummar lub Bsommar), nieopodal od Krenu i Ghaziru. Ostatnim patrjarchą tu rezydującym był zmarły 1866 r. Grzegorz Piotr VIII. Po śmierci jego, stolica patrjarchy przeniesioną została do Konstantynopola. Patrjarchat Armenów, nie połączonych z Kościołem, datuje tu od czasów Mahometa II, który, po zajęciu stolicy greckiej, powołał Joachima, armeńskiego arcybis. Brussy, stanowiąc go głową (patrikiem) wszystkich Ormjan swego państwa. Głowie tej w rzeczach świeckich ulegać musieli i Ormjanie katoliccy, których liczba z czasem wzrastała coraz więcej, dopóki, w skutek intryg swoich współbraci, nie zostali sułtańskim dekretem z d. 10 Stycz. 1828 r. skazani na wygnanie do Małej Azji, wszyscy, w liczbie 30 do 40 tysięcy ludzi. Wyświecenie niesprawiedliwości tego faktu posłużyło do ich wyzwolenia. Rząd turecki pozwolił na ich powrót i na zupełną swobodę wyznania. Pius VIII zatwierdził 1830 r. Antoniego Nuridszjana, przedstawionego sobie na arcybiskupa konstantynop. i prymasa Ormjan, niezależnego od patrjarchy Cylicji, lecz wprost od Rzymu. Mahmud II jednak, wbrew oczekiwaniu, oddzielił władzę duchowną od cywilnej nad Ormjanami,
