na język łaciński przełożone przez jakiegoś Celsa i opatrzone przedmową tegoż do Wirgiliusza biskupa[1]. Dziś tej dysputy nie mamy, oprócz fragmentów przechowanych nam przez innych pisarzy. Ob. Otto, Corpus apologetar. christian, saec. II, Jena 1872, t. IX. X. W. K.
Arjusz, Arjanizm. Djonizjusz aleksandryjski w polemice swej, przeciwko monarchjanom i antitrynitarjuszom, używał niektórych wyrażeń i porównań (Athanasius, De sententiis Dionys. c. 4), które miały posłużyć później za podstawę herezji arjańskiej. Wyrażeń tych i porównań Djonizjusz nie brał w całej ich ścisłości, lecz w przybliżeniu, dla odparcia sabelljanizmu (ob.) i dla wyjaśnienia, o ile to możliwe dla umysłu ludzkiego, jedności Bóstwa, a różnicy Osób; Arjusz zaś, uważał te wyrażenia i porównania Djonizjusza za dokładny wyraz właściwej wiary i przez to dał początek wielkiej herezji, tyczącej dogmatu Trójcy Świętej, a wyznającej, że Syn Boży istotnie się różni od Boga Ojca i jest niższą od Niego Osobą. Arjusz, rodem z Libji, nie posiadał wprawdzie wyższego wykształcenia filozoficznego, lecz wielką pracowitością i niepospolitemi zdolnościami obdarzony, zdobył sobie bogaty zapas wiadomości i nadzwyczajną biegłość w djalektyce. Spółcześni mówią o nim, jako o człowieku wielkiej mocy charakteru i powagi. Z pism jednak jego, w których panuje miękkość niewieścia i wypieszczona kwiecistość, co innego zupełnie wnosićby należało. Młodego Arjusza, św. Piotr, bp z Aleksandrji, przyjął w poczet niższego duchowieństwa, wkrótce jednak wyłączył go z jedności wiernych, za przejście na stronę Melecjusza (ob.). Po niejakim czasie, przyjął go św. Piotr na łono Kościoła, lecz znowu go po raz wtóry ekskommunikował, za wyznawanie i obronę zasad Melecjusza. Pod Achillasem, następcą św. Piotra, Arjusz pogodził się z Kościołem, wyświęcony został na prezbytera i zdawało się, że już odtąd nigdy nie odstąpi od prawdziwej nauki; po śmierci Achillasa o mało co nie został biskupem aleksandryjskim. Biskupstwo jednak dostało się Aleksandrowi, a Arjusz, jak niektórzy utrzymują, uczuciem obrażonej pychy i zemstą kierowany, r. 317 wyraźnie wystąpił z herezją, która tyle klęsk na zachód i wschód sprowadziła. Podług Sokratesa (H. E. I, 5), bp Aleksander, pewnego razu, miał wypowiedzieć, w niedosyć ściśle określonych wyrażeniach, swoje pojmowanie nauki o Trójcy św.; Arjusz podpatrzył w owych wyrazach biskupa wpływ sabelljanizmu i wystąpił przeciwko nim ze swoją nauką, której główne punkta są następujące: opierając się na filozofji Platona i aleksandryjsko-żydowskiej teologji, twierdzi on, że majestat Boży jest tak wielki, iż świat nie może bezpośrednio przez Boga być stworzonym i z Bogiem być w bezpośredniém zetknięciu (de decr. syn. nic. c. 8); jeżeli więc Bóg chciał stworzyć świat, potrzebną mu była do tego istota pośrednia, którejby mógł użyć, jako narzędzia do stworzenia wszech rzeczy; tą istotą pośrednią, podług Arjusza, jest Logos, czyli Syn, którego natura jest odmienną od natury Boga, gdyż, w przeciwnym razie, świat nie mógłby być przez niego stworzonym. To rozumowanie obejmuje w zarodku całą naukę Arjusza. Ponieważ Syn nie po-
- ↑ Wydawaną była zwykle ta przedmowa Celsa w Opera S. Cypriani, jako dzieło Ś. Cyprjana. Cf. Petavii, Dogmata Theologica, t. IV par. II, l 13, c. 2,
