go konieczność i sposób, w jaki się ono odbyć musiało. Inna kategorja apologetów zbija zarzuty pogan, oskarżających chrystjanizm (począwszy od końca III w.), że stał się on powodem upadku cesarstwa Rzymskiego i wszystkich jego klęsk. Pierwszy, który podjął się tej obrony, był 25) Arnobjusz, w swych siedmiu księgach przeciw poganom. Najprzód usuwa zarzut czyniony chrześcjanom, że, swym ateizmem i występkami, stali się przyczyną klęsk na świecie; później udowodnia, że religja, oparta na gorszącej nauce namiętnych bogów i bezwstydnych mytów, że cześć nieczysta, sprowadzająca ogólną niemoralność, musiały konieczném następstwem za sobą sprowadzić wszystkie klęski, jakiemi przygniecione jęczało cesarstwo. Drugie dzieło tego rodzaju, ale nierównie znakomitsze, jest 26) św. Augustyna, De civitate Dei. Św. Augustyn pokazuje, że całe dzieje są walką dwóch przeciwnych królestw, t. j. królestwa świata, które się rozwinęło w poganizmie, i królestwa Bożego, zaprowadzonego na ziemi przez chrystjanizm, a którego przedstawia początek, przebieg i cel. Dzieło to streszcza doskonale najwznioślejsze idee chrystjanizmu i daje zupełny wykład poganizmu i jego teologji. 27) Orozjusz skrócił św. Augustyna, ułożył 7-m ksiąg historji przeciw poganom, gdzie rozwija, jako myśl zasadniczą całego dzieła, że ludzkość cierpiała wiele nieszczęść zawsze, a nietylko od początku chrześcjaństwa; lecz że Opatrzność Boża, w największym nawet zamęcie świata, umiała bronić tych, co Bogu pozostali wierni. Aczkolwiek apologeci mieli głównie do czynienia z poganami, jednakże, częste stosunki chrześcjan z żydami dały powód do dysput religijnych z nimi, a następnie do pism kontrowersyjnych. Z takiego to powodu zrodziło się pierwsze dzieło przeciwko żydom: 28) Djalog Justyna z żydem Tryphonem, w którém filozof chrześcjański odpiera zarzuty żydów, a następnie bierze swe dowody za chrześcjaństwem, najprzód z proroków, którzy obiecują nowe prawo i nowe przymierze, następnie z godności mesjańskiej Chrystusa, Słowa Bożego. 29) Tertuljan pisał przeciwko żydom, z powodu rozprawy religijnej pomiędzy chrześcjaninem a żydem. 30) Dwie księgi Klaudjusza Apolinarego i 31) Dzieło Milcjadesa, tej samej myśli, zaginęły. 32) Ze trzech ksiąg Świadectw do Quirinusa, zbioru wyjątków z różnych pisarzy, zrobionego przez św. Cyprjana, dwie pierwsze są wymierzone przeciw żydom. 33) Później różni pisarze kościelni kiedy niekiedy występowali przeciwko żydom, jak Euzebjusz Emeseński, św. Grzegorz Nisseński, św Augustyn. 34) Św. Chryzostom napisał sześć mów przeciwko żydom w Antjochji. 35) Św. Izydor Sewilski napisał dwie księgi Adversus nequitiam Judaeorum. 36) Agobard, arcybiskup ljoński, napisał przeciwko handlowi niewolników, prowadzonemu przez żydów, pod opieką Ludwika Pobożnego. O przytoczonych pisarzach i ich dziełach, bliżej w odpowiednich art. Patrz także Karola Wernera, Geschichte der apologet. u. polem. Literatur der christ. Theologie, 5 Bände. (Drey.) X. K. R.
Apologetyka, etymologicznie biorąc, oznacza umiejętność bronienia się; w znaczeniu zaś teologiczném, jest to umiejętność bronienia religji chrześcjańskiej, przeciw jej nieprzyjaciołom. Chrześcjanizm od samego początku musiał walczyć, ztąd w miarę rozszerzania się, obok nauki pozytywnej, powstała apologetyka; można nawet powiedzieć, że od niej poczęła się teologja chrześcjańska. Religji chrześcijańskiej nie brakowało nigdy i nie brakuje przeciwników, ztąd i apologetyka zajmowała zawsze i dziś jeszcze zajmuje ważne stanowisko w teologji. — Zadanie apologety-
