przyjaciela Autolyka. 11) Tertuljan, De idolotatria, napisał około 205. 12) Minucjusz Feliks, prawnik rzymski, który ułożył djalog, p. t. Octavius, gdzie dwaj przyjaciele rozprawiają o poganizmie i chrześcjanizmie, aż nareszcie poganin się nawrócił. 13) Św. Cyprjan, który napisał mały traktat, de Idolorum vanitate; dowody i porządek tego pisma każą je uważać, jako skrócenie lub jako wyciąg z apologji poprzedzających. 14) Tacjan, Oratio ad Graecos, ogranicza się na wyszydzeniu poganizmu; podobnie czyni i 15) Hermias, w swojem Irrisio gentilium philosophorum. Znakomitsze dzieła apologetyczne wywołali filozofowie pogańscy, którzy powstawali przeciw chrześcjaństwu, uzbrojeni już to dowodami filozoficznemi, już historycznemi. I tak, 16) Origenes napisał przeciw Celsowi ksiąg VIII, w których zbija zarzuty, po większej części powierzchowne, oparte na fałszywych podaniach gminu i czczych pogłoskach; znajdują się jednak w nich, gruntownie traktowane, niektóre istotne części apologetyki chrześciańskiej, jak wiarogodność Ewangelistów, boskość cudów Chrystusowych, przeciwstawionych cudom złych duchów, rozumny charakter nauki chrześcjańskiej. 17) Metodjusz z Tyru i 18) Apolinary Młodszy odpowiadali Porphirowi, najrozumuiejszemu przeciwnikowi chrystjanizmu; dzieła ich zaginęły. 19) Euzebjusz zbijał Hieroklesa, wywierającego wpływ polityczny na cesarza Djoklecjana; małe pismo tego apolegety doskonale ocenia wartość porównania, jakie czynili poganie między Chrystusem a Apollonjuszem, z Tjany. 20) Cyryll Aleksandryjski, w obszerném dziele, obala zarzuty cesarza Juljana. Wychodzi on, jak wszyscy prawie apologeci, z tego zdania, że Grecy, jeżeli posiadają coś prawdy, to ją wzięli od Hebrajczyków; następnie przechodzi do sprzeczności i niedorzeczności systematów filozoficznych, okazuje prawdziwość historji Starego Testamentu i jej stosunek z Nowém Objawieniem, w końcu podaje dowody Bóstwa Chrytusowego. Wszystkie te pisma są wymierzone przeciw rzeczywistym nieprzyjaciołom i znanym ich zarzutom. Pewna jednak liczba pisarzy pisała dzieła, na rzecz chrystjanizmu w ogóle, nie mając na celu żadnego szczegółowego przeciwnika. Do tych należą: 21) Klemens Aleksandryjski, w swojém Liber protrepticus zbija błędy poganizmu, a w 7-iu księgach Stromatum porównywa pojęcia chrześcjańskie z pogańskiemi, wskazując ich wspólne źródło w dawniejszém objawieniu, uzupełnioném przez Chrystusa. 22) Laktancjusz w swej książce Divinarum institutionum libri septem, przedstawia fałszywe doktryny bałwochwalców, dowodzi, że cuda pogańskie są tylko sztukami szatańskiemi, ocenia różne systematy filozoficzne greckie, następnie przechodzi do prawdziwej religji, a na końcu zajmuje się moralnością, czcią Bożą i nauką o szczęściu wiekuistém. 23) Euzebjusz Cezarejski napisał dwa dzieła obszerniejszych rozmiarów. W pierwszém z nich: Praeparatio evangelica, wykłada najprzód błędy poganizmu, jego mitologji i kierunku neoplatonicznego, początek szatański jego wyroczni i fałszywość nauki fatalizmu; przechodzi potém do dziejów i do filozofji Hebrajczyków. W drugiém dziele: Demonstratio evangelica, dowodzi boskości chrystjanizmu, przeciwko żydom i poganom, z ukazania się osoby Zbawiciela, z wzniosłości Jego nauki, a nareszcie, z wypełnienia się w Jego dziejach i życiu ziemskiém wszystkich proroctw, zapowiadających Wcielenie Słowa Bożego. 24) Św. Atanazy Wielki napisał jedyna demonstrację w swoim rodzaju, w dziele Adversus gentes, w którém broni chrystjanizmu, z samej istoty głównej nauki, z dogmatu Odkupienia, wykazując je-
