potrzeby duchowe i fizyczne, a Bernal Diaz mówi, że widział, jak zdjął z siebie płaszcz, aby okryć nim biednego Indjanina“ (Prescott I, 458). Możnaby inne jeszcze przytoczyć świadectwa protestanckich pisarzy, na dowód, że nie jest czczym panegirykiem to, co kroniki zakonne podają o cnotach i poświęceniu pierwszych missjonarzy meksykańskich (Chronica strictioris observantiae i Gonzaga). Jeżeli jednakże weźmiemy pod rozwagę to, że w liczbie tych missjonarzy znajdowali się mężowie wysokich zdolności umysłowych i niepospolitego wykształcenia, jak np. Sahagun, Toribio, Torquemada, to przestaniemy podziwiać szybkość, z jaką Meksyk został nawrócony na chrześcjaństwo. Wielkie wrażenie na krajowców musiał wywierać, prawdziwie apostolski sposób życia pierwszego biskupa Meksyku, Zumarragi, który piechotą przechodził od wsi do wsi, dając wszędzie z siebie wzór prostoty i pokory chrześcjańskiej. W 1531 r. ten sam biskup pisał do kapituły zakonnej w Tuluzie, że więcej niż miljon Indjan przyjęło wiarę Chrystusa (Wadding, Annal. Minor. t. XVI p. 265). — Po franciszkanach przybyli tu dominikanie i mercenarjanie 1526 r., w 1533 r. augustjanie, w 1572 jezuici. W tym ostatnim roku prawie cała ludność prowincji, zajętych przez kolonistów, przyjęła już Chrzest święty. Jezuici więc skierowali swe starania głównie ku podniesieniu oświaty i zapewnieniu opieki chorym, w czém też wielkie rzeczy zdziałać potrafili. Na północy zaś, gdzie mieszkały plemiona: Cinaloeów, Chichimeków, Topa i inne, odbywały się ciągle missje przez 16 i 17 wieki i tu właśnie zakon jezuitów położył nieocenione zasługi; wielu z jego członków znalazło tu śmierć męczeńską. Za daleko odstąpilibyśmy od naszego przedmiotu, gdybyśmy chcieli szczegóły tych missji jezuickich podawać. Wspomnieć wszakże należy o missji w Kalifornji, która ma wiele podobieństwa do missji w Paragwaju i należy do najsławniejszych dzieł, dokonanych przez stowarzyszenie Jezusowe. Założycielem jej był o. Jan Marja Salvatierra i o. Piccolo 1697 r. Już w 1717 r. otworzyli oni w Starej Kalifornji 17 tak nazwanych redukcji; jezuici nietylko opowiadali słowo Boże krajowcom, lecz nauczyli ich sztuki budowania domów, zasiewania pól, wprowadzili i rozmnożyli różne gatunki bydła rogatego, założyli wyborne szkoły i nakoniec otoczyli całą missję szeregiem fortyfikacji obronnych, przeciw dzikim koczownikom. Jest to jedyny kraj, który zdobyty został wyłączną bronią rozumu, powiedział Raynal, słynny nieprzyjaciel religji. Prawie wszyscy krajowcy (16,000) byli już chrześcjanami, kiedy jezuici zostali wypędzeni. W podobny sposób później, od r. 1769 zakładali franciszkanie swoje redukcje: w Nowej Kalifornji. W 1837 r. było już w Nowej Kalifornji 35,000 nawróconych Indjan, którzy wyuczeni przez swoich ojców duchownych sztuk i rzemiosł, prowadzili osiadłe życie na gruntach, wydzielonych im przez missję. — Hierarchia. Przed 1863 r. Meksyk dzielił się na następne djecezje. 1) Arcybiskupstwo Meksyku: erygowane 2 Wrześ. 1530 r. podniesione do stopnia arcybiskupstwa 1537 r.; obejmowało ono ku końcowi 18 wieku 235 parafji, 23 missje, 1 uniwersytet (założony 1551 r.), liczne kollegja, klasztory, domy przytułku dla ubogich, szpitale, z pomiędzy ostatnich, wiele przeznaczonych wyłącznie dla Indjan (Robertson II, 432; Recopilacion lib. I, tit. IV, ley I). 2) Biskupstwo Tlascala, ustanowione 1526 r., w 1550 r. przeniesione do Puebla de las Angelas (Angelopolis). Pierwszym biskupem był Juljan Garces, † 1542 r., ojciec Indjan, który u Stolicy Apostolskiej wyjednał słynną bullę Pawła III z r. 1537, na obronę Indjan (Torquemada,
