Marcina Kromera, koadjutora Hozjusza, a gdy wszędzie się podobała, została ostatecznie przez tegoż Karnkowskiego dla całej prowincji gnieźnieńskiej obrobiona i typis elegantibus impressa (jak się wyraża okólnik wydawcy), wszędzie rozesłana, obowiązywać poczęła. Wyznać jednak trzeba, iż oprócz pewnych świadectw historji, o samém dziele nikt z bibljografów nie wie, i owszem, wszyscy wyznają, że między r. 1554 a 1579 żadnej Agendy dla Kościoła polskiego drukowanej, nikomu widziéć się nie trafiło. — Agenda parva, w Wilnie 1616 r., obejmuje obrządki chrztu, ślubu i t, p., po polsku, litewsku i po niemiecku. Synod prowincjonalny piotrkowski w r. 1621 de Libris Agendorum polecił: „Ut uno eodemque ritu Sacramenta a Parochis administrentur,... ut Rituale Romanum, quod Pauli V. Summi Pontificis jussu nuper in lucem prodiit, quamprimum imprimatur; additis Polonico et Germanico, ac Latino sermone, circa Baptismum interrogationibus; et circa Matrimonii confirmationem solito juramento, juxta ritum Provinciae, addito: sicuti etiam in praedicto Rituali solennitates Matrimoniorum, juxta usum Provinciae conservari censentur”. Inny synod prowincjonalny, także piotrkowski z r. 1638, takową księgę, Rituale sive Agendorum, Andrzejowi Piotrkowczykowi, drukarzowi krakowskiemu, wydać pozwolił. Jakoż w r. 1631 mamy wydany poważny Rytuał piotrkowski, pod tym tytułem: Rituale Sacramentorum ac aliarum ecclesiae caeremoniarum ex decreto Synodi provinc. Petricov. ad uniformem ecclesiarum Regni Poloniae usum. Część druga: Altera Pars Ritualis de Caeremoniis ecclesiasticis: ut pote: De Benedictionibus, Processionibus et Exorcismis. Ten już ma wszelką powagę, bo ułożony z nakazu synodów prowincjonalnych approbowanych i całkiem na wzór rzymskiego, z dodaniem tylko niektórych obrzędów krajowych, co zresztą jest zgodne z postanowieniem w tej mierze trydenckiego koncylium. Żałować należy, że pierwotne edycje tych rytuałów coraz są rzadsze, że najnowsze są coraz obcinane, lub z dodatkami własnéj wydawców powagi. Takiemi są rytuały wileńskie, petersburskie, a nawet warszawskie, nie mówiąc już o onych toruńskich i innych, gdzie mnóstwo dodatków apokryficznych z Sanniga i Cochema, przez Ś. K. O. d. 7 Kwiet. 1832 r. unieważnionych i zakazanych. X. S. J.
Agendy dawne polskie. Dla zrozumienia obrzędowych różnic i dawnych zwyczajów Kośc. polsk. przytaczamy treść starych Agend. I. Agenda z r. 1499, drukowana czytelnie, z rzadkiemi skrótami, bez użycia dyftongów, czcionki wielkie i piękne, tytuł i instrukcje czerwono, na końcu: Impressum in Gdano per me: Conradum Bomgharten: Anno dni millessimo quadringentesimo nonagesimo nono. Et finitum est secunda feria ante festum Barnabe. Wszystkiego kart nieliczb. 60 in 4-o. Jedyny podobno egzemplarz posiada bibl. Ossolińskich we Lwowie. Zaczyna się od: Ordo ad visitandum infirmum. Sposób administrowania Ostatniego namaszczenia odmienny i znacznie dłuższy od dzisiejszego. Najprzód idą psalmy pokutne, z których każdy ma własną antyfonę, i litanja do ww. św., gdzie znajdujemy i świętych w dawnych polskich brewiarzach pomieszczanych z officjami, jak św. Wita, Maurycego, Idziego, Galla, Leonarda, Brittusa, Kolumbana, Zofję, Pryskę i t. d. W inwokacjach jest zastosowanie do okoliczności, np.: In hora mortis ejus succurre ei Domine, ut sanitatem mentis et corporis ei dones, ut a lecto aegritundis eum potentia tua erigas... Następuje pięć modlitw, głównie o powrócenie chorego do zdrowia i odpuszczenie mu grzechów; idą dalej różne psalmy z antyfonami, a po każdym odpowiednia modli-
