życia dla użytku ludzi, którzy nie wiedzieli, czego od niego żądać, a który w owym czasie nosił miano socyalizmu państwowego, został częściowo w ruch wprawiony, chociaż tylko kawałkami. Ale maszyna nie pracowała gładko; kapitaliści tamowali jej ruch na każdym kroku; i nic dziwnego, dążyła ona bowiem coraz bardziej do obalenia system komercyalnego, o którym już wspomniałem, bez wprowadzenia na jego miejsce czegoś istotnie skutecznego. Wynikiem było rosnące zamieszanie, wielkie cierpienie wśród klas pracujących, a jako rezultat, wielkie niezadowolenie. Przez długi czas sprawy odbywały się w ten bezładny sposób. Władza klas wyższych zmniejszyła się w miarę tego, jak się zmniejszyło ich panowanie nad bogactwem, tak, że nie były w stanie kierować sprawami w tak arbitralny sposób, jak to dawniej zwykły były czynić. Ten wynik usprawiedliwiał socyalizm państwowy. Z drugiej strony atoli klasy pracujące były źle zorganizowane i ubożały w istocie rzeczy pomimo korzyści (również istotnych na dalszą metę) jakie zostały na pracodawcach uzyskane. W ten sposób panował stan równowagi; panowie nie mogli doprowadzić swych niewolników do absolutnego poddania się, jakkolwiek z łatwością byli w stanie uśmierzyć słabe i częściowe bunty. Pracownicy zmuszali swych panów do zapewnienia im ulepszeń, istotnych czy wyimaginowanych, w swem położeniu, ale nie mogli uzyskać wolności. Wreszcie na-
