nych, robotników rękodzielniczych i rzemieślników, których skupia przestrzennie w wielkich masach i których poddaje bezpośrednio swej komendzie; wprawia on również w ruch niewidzialnemi nićmi inną armję: chałupników, rozproszonych po wielkich miastach i po wsiach. Naprzykład fabryka koszul pp. Tillie w Londonderry w Irlandji zatrudnia 1.000 robotników’ fabrycznych i 9.000 chałupników, rozproszonych po wsiach[1].
Wyzysk tanich i niedojrzałych sił roboczych w nowożytnej rękodzielni staje się jeszcze bezwstydniejszy, aniżeli w fabryce właściwej, ponieważ podstawa techniczna fabryki, zastępowanie siły mięśni przez maszyny i lekkość pracy w rękodzielni najczęściej nie istnieje, a przytem rękodzielnia najcyniczniej wydaje organizm kobiecy lub niedojrzały na łup szkodliwych wpływów substancyj trujących i t. d. W tak zwanem chałupnictwie wyzysk ten jest bezwstydniejszy niż w rękodzielni, ponieważ wraz z rozproszeniem robotników zmniejsza się ich zdolność oporu, ponieważ pomiędzy właściwego pracodawcę a robotnika wciska się szereg drapieżnych pasorzytów, ponieważ chałupnictwo wszędzie walczy z przemysłem maszynowym lub przynajmniej rękodzielniczym w tej samej gałęzi przemysłu, ponieważ nędza pozbawia robotnika najniezbędniejszych warunków pracy, a mianowicie przestrzeni, światła, wentylacji i t. d., ponieważ wzrasta nierównomiemość zatrudnienia, i wreszcie ponieważ spółzawodnictwo pomiędzy robotnikami osiąga z konieczności stopień najwyższy w tych ostatnich schroniskach dla robotników, których wielki przemysł i rolnictwo uczyniły „zbytecznymi“.
Oszczędność na środkach produkcji, rozwinięta systematycznie dopiero przez produkcję maszynową, łącząca się już w założeniu z bezwzględnem marnotrawstwem siły roboczej i z okradaniem robotnika z tego wszystkiego, co jest normalnym warunkiem jego pracy, teraz ujawnia swą stronę antagonistyczną i morderczą tem silniej, im słabiej w danej gałęzi przemysłu są rozwinięte społeczna siła wytwórcza pracy oraz podstawa techniczna złożonych procesów pracy.
Twierdzenia powyższe pragnę teraz wyjaśnić zapomocą paru przykładów. Czytelnik poznał już faktycznie obfite przy-
- ↑ „Children's Employment Commission, 2nd report 1864“, str. LXVIII, n. 415.
