tylko ilość surowca i rynek zbytu. Maszyna z jednej strony pomnaża ilość surowca, jak np. „cottongin“ zwiększył produkcję bawełny[1]. Z drugiej strony taniość wytworu maszynowego i przewrót w stosunkach komunikacji i transportu są potężnym orężem dla zdobywania obcych rynków. Przemysł maszynowy, rujnując produkcję rzemieślniczą tych krajów, zmusza je do przekształcenia się w obszary, produkujące dlań surowiec. W ten sposób zmuszono Indje Wschodnie do wytwarzania dla Wielkiej Brytanji bawełny, wełny, konopi, juty, indygo i t. d.[2]
Wielki przemysł, który wciąż czyni „zbytecznymi“ robotników swych krajów, przyśpiesza sztucznie wychodztwo i kolonizację krajów obcych, przekształcając je w plantacje surowca dla macierzy, naprzykład Australję w plantację wełny[3].
Wyłania się w ten sposób nowy międzynarodowy podział pracy, odpowiadający rozmieszczeniu głównych ośrodków wielkiego przemysłu fabrycznego; podział ten przekształca pewną część kuli ziemskiej w teren produkcji przeważnie rolniczej, inną zaś — w teren produkcji przeważnie przemysłowej. Ta rewolucja stoi też w związku z przewrotami w rolnictwie, których w tem miejscu nie będziemy jeszcze bliżej rozpatrywali[4].
Z inicjatywy pana Gladstone’a Izba Gmin zarządziła dn. 17
- ↑ Inne metody, zapomocą których maszyna oddziaływa na wytwarzanie surowca, będą wspomniane w księdze trzeciej.
- ↑ Wywóz z Indyj Wschodnich do Wielkiej Brytanji wynosił:
W roku Bawełny Wełny 1848 34.540.143 funtów 4.570581 funtów 1860 204.141.168 „ 20.214.173 „ 1865 445.947.600 „ 20.679.111 „ - ↑ Wywóz wełny do Wielkiej Brytanji wynosił:
W roku Z Przyl. Dobr. Nadziei Z Australji 1846 2.958.457 funtów 21.789.346 funtów 1860 16.574.315 „ 59.163.616 „ 1865 29.920.623 „ 109.734.261 „ - ↑ Rozwój gospodarczy Stanów — Zjednoczonych sam jest wytworem wielkiego przemysłu europejskiego, zwłaszcza angielskiego. Jednak w swym stanie obecnym (r. 1867) są one wciąż jeszcze faktyczną kolonją Europy.
Przypis Engelsa do 4-go wydania:„ Od tego czasu stały się one drugim zrzędu przemysłowym krajem świata, a jednak niezupełnie jeszcze zatraciły przez to charakter kolonji“. [Również i ten przypis jest już przestarzały. Stany Zjednoczone stały się pierwszem mocarstwem przemy-
