zdolną do doskonalenia się“], którą już Fournier smagał gryzącem szyderstwem. Chociaż Ganilh niewiele pojmuje z ruchu produkcji, to jednak czuje on przynajmniej, że maszyna jest jakiemś fatalnem urządzeniem, skoro wprowadzenie jej przemienia robotników pracujących w nędzarzy, a zarazem rozwój jej powołuje do życia więcej niewolników pracy, niż ich przedtem zgładziła. Kretynizm jego własnego punktu widzenia może być oddany tylko jego własnemi słowami: „Klasy, skazane na to, aby wytwarzać i spożywać, zmniejszają się liczebnie, natomiast rozmnażają się klasy, które kierują pracą, które przynoszą, ulgę całej ludności, pocieszają ją i oświecają... i przywłaszczają sobie wszelkie korzyści, płynące ze zmniejszenia kosztów pracy, z obfitości zapasów towarów i taniości artykułów spożywczych. Na tej drodze ród ludzki wznosi się ku szczytom twórczości duchowej, przenika w tajemnicze głębie religji, ustala zbawcze zasady moralności (polegającej na tem, aby „przywłaszczać sobie wszelkie korzyści“ i t. d.), ustawy chroniące wolność (wolność dla klas, skazanych na wytwarzanie?) i władzę, posłuszeństwo i sprawiedliwość, obowiązek i ludzkość“[1].
Widzieliśmy już coprawda na niektórych przykładach, między innemi na przykładzie angielskich fabryk wełny czesankowej i jedwabiu, że na pewnym szczeblu rozwoju niezwykłemu rozszerzeniu danej gałęzi przemysłu fabrycznego towarzyszyć może zmniejszenie nietylko stosunkowej, ale nawet absolutnej liczby robotników zatrudnionych. W roku 1860, gdy uchwałą parlamentu zarządzony został specjalny spis fabryk Zjednoczonego Królestwa, rejon inspektora fabrycznego R. Bakera, obejmujący okręgi przemysłowe Lancashire, Cheshire i Yorkshire, liczył 652 fabryki. W 570 z pośród tych fabryk było: krosien mechanicznych 85.622, wrzecion (nie licząc podwójnych) 6.819.146, koni mechanicznych w maszynach parowych 27.439, koni mechanicznych w kołach wodnych 1.390, osób zatrudnionych 94.119. Natomiast w roku 1865 te same fabryki liczyły: krosien 95.163, wrzecion 7.025.031, koni mechanicznych w maszynach parowych 28.925, w kołach wodnych 1.445, osób zatrudnionych 88.913. W ciągu pięciolecia 1860 — 1865 przyrost krosien wynosił 11%, wrzecion — 3%, koni parowych — 5%, podczas gdy jednocze-
- ↑ Abrakadabra ta znajduje się w M. Ch. Ganilh’a „Des systèmes d’économie politique etc., 2-eme éd. Paris, 1821“, tam II, str. 224. Porównaj tamże, str. 212.