zmodyfikowanem przez obieg narzędzi wypłaty. Przy danej szybkości obiegu pieniędzy, czy to jako narzędzi obiegu, czy też wypłaty, ogólna suma pieniędzy cyrkulujących w danym przeciągu czasu określoną zostaje przez sumę ogólną mających być zrealizowanemi cen towarowych + suma wypłat przypadających w tej epoce — wypłaty wzajemnie się znoszące w drodze wzajemnego wyrównania. Ogólne prawo, iż masa znajdujących się w obiegu pieniędzy zależy od cen towarowych, nie zostaje dzięki temu bynajmniej naruszone, gdyż sam rozmiar wypłat określa się za pomocą cen kontraktownie ustanowionych. Wykazuje się jednak w sposób uderzający, iż nawet przypuściwszy szybkość obiegu i ekonomiją wypłat, jako niezmienne, to suma cen mas towarowych, znajdujących się w obiegu podczas określonego peryjodu, naprz. dnia i masa pieniędzy, cyrkulujących w tym samym dniu, bynajmniej wzajemnie się nie pokrywają, gdyż cyrkuluje masa towarów, których cena dopiero w przyszłych pieniądzach zrealizowaną zostanie, a z drugiej strony obiega masa pieniędzy, odpowiadająca towarom, oddawna z obiegu wypadłym. Ta ostatnia masa sama znowu będzie zależną od tego, jak wielką jest suma wartościowa wypłat, przypadających na ten sam dzień, jakkolwiek one są kontraktowane w rozmaitych okresach. Widzieliśmy, iż zmiana w wartości złota i srebra bynajmniej nie dotyka ich funkcyi, jako miary wartości lub pieniędzy obrachunkowych.
Zmiana ta jest wszakże stanowczo ważną dla pieniędzy, jako skarbu, gdyż wraz ze wzrostem lub upadkiem wartości złota lub srebra, wzrasta lub spada wielkość wartościowa złotego lub srebrnego skarbu. Jeszcze ważniejszą jest ta zmiana dla pieniędzy, jako narzędzia wypłat. Wypłata następuje później, niż sprzedaż towaru, czyli że złoto działa w dwóch różnych okresach czasu w rozmaitych funkcyjach, z początku jako miara wartości, potem jako narzędzie wypłaty, odpowiadające temu wymiarowi. Jeżeli w okresie pośrednim wartość szlachetnych metali albo też czas niezbędny dla ich produkcji, się zmienia, to ta sama ilość złota lub srebra, jeżeli występuje jako narzędzie wypłaty, będzie miała wartość mniejszą lub większą niż w chwili, gdy one służyły za miarę wartości, t. j. gdy kontrakt był zawartym. Funkcyja szczególnego towaru, np. złota lub srebra, jako pieniędzy czyli usamodzielnionej wartości zamiennej, wpada tu w kolizyję z jego naturą szczególnego towaru, którego wielkość wartościowa jest zależną od zmiany w kosztach jego produkcyi. Wielka społeczna rewolucyja, która wywołała upadek wartości szlachetnych metali w Europie, jest faktem o tyleż znanym, co i odwrotna rewolucyja, która się odbyła we wczesnej epoce starożytnej respubliki rzymskiej, przez wzrost wartości miedzi, w której długi plebejuszów zawarte zostały. Nie badając wpływu szlachetnych metali na system burżuazyjnej ekonomii, możemy tu odrazu wnosić, iż upadek ich wartości jest korzystnym dla dłużników kosztem wierzycieli i odwrotnie, wzrost ich wartości korzystnym jest dla wierzycieli kosztem dłużników.
Złoto staje się pieniądzem w odróżnieniu od monety, jeżeli naprzód wychodzi z obiegu w postaci skarbu, potem wstępuje doń jako
