skie było drewniane. Dopiero w XIV w. zaczęła Polska murować na potęgę miasta, kościoły i zamki. Oczywiście wobec takiego ruchu liczba polskich majstrów mularskich musiała okazać się zupełnie niedostateczną, co skłoniło budujących do sprowadzania mistrzów mularstwa z Włoch i Niemiec. Ponieważ cudzoziemcy ci przyozdobili ziemię naszą w liczne dzieła sztuki mularskiej i wykształcili w tej sztuce wielu krajowych mularzy, należy się przeto w braku innych szczegółów choćby samo zapisanie ich nazwisk przechowanych w archiwach miast i kościołów, co tutaj czynimy tem chętniej, że dawni „muratorowie“ byli zazwyczaj i mistrzami w sztuce budownictwa: 1) Jakób Balm, murarius w Lublinie r. 1613. 2) Baptista z Włoch, murarz na Wawelu r. 1607. 3) Bartłomiej, Włoch, mularz w Warszawie r. 1601. 4) Bokieth Kasper, murator w Warsz. r. 1615. 5) Czipser, murator sklepień kościoła Panny Maryi w Krakowie r. 1442. 6) Erfli Jerzy, murator z Wilna, murował kościół w Świętej Lipce r. 1688—1693. 7) Eychel Wiktoryn, murator w Warsz. r. 1553. 8) Gadzala Mateusz, murator w Warsz. r. 1530. 9) Galczowski Stanisław, murator z Krakowa w Wilnie r. 1552. 10) Gallatius, Włoch, murator w Krakowie r. 1558. 11) Gross Łukasz, murator z Krakowa w Wilnie r. 1552—1558. 12) Herbek Jan, murator w Warszawie r. 1636. 13) Jan murator, syn Piotra Rogali z Sienczy, w Warszawie 1543 r. 14) Jerzy, murator w Warszawie r. 1513. 15) Kawecki Benedykt murował 2-gie piętro bramy Krakowskiej w Warszawie r. 1694. 16) Klaus Mikołaj, murował w Lignicy r. 1386 kościół św. Piotra i Pawła. 17) Konrad, murator tegoż kościoła w Lignicy r. 1378. 18) Litwinek Augustyn i Matys, muratorzy krakowscy r. 1603—1613. 19) Lorco, murator kościoła Panny Maryi w Poznaniu w XV w. 20) Lukas Jan Helvetus, murator w Warsz. 1624 r. 21) Mikołaj z Barku, murator, żył we Wrocławiu w latach 1345—1382. 22) Nierstoi Jan, murator w Warsz. r. 1552. 23) Paweł z Kazanowa, murator przy kościele w Odechowie r. 1459. 24) Santhi, Włoch, murator krakowski r. 1558. 25) Simon z Medjolanu, murator w Warszawie r. 1567. 26) Szczepanko, magister murorum w żupach wielickich r. 1368. 27) Szugra Łukasz, murator z Litwy w Warszawie r. 1530. 28) Werner, murator sklepień kościoła marjackiego r. 1395. W kodeksie Baltazara Bema, przechowywanym w bibljotece jagiellońskiej w Krakowie, znajduje się statut murarzy z r. 1367 (przedrukowany w dziele Essenweina o Krakowie). Essenwein podaje także według dawnych akt miejskich nazwiska murarzy i kamieniarzy krakowskich od r. 1368 do 1600.
Mury obronne miejskie. Wzrost zamożności miast polskich był powodem, że w wiekach XIV, XV i XVI otaczano wszystkie ludniejsze i bogatsze murami i basztami, czyniąc z nich twierdze obronne. Najpotężniejszą z takich twierdz była stolica Polski Kraków, o którego murach obronnych możemy mieć wyobrażenie z pozostawionej, niestety, zbyt małej ich cząstki z trzema tylko basztami i tak nazwanym w nowszych czasach „Rondlem“ od strony Kleparza. W Sandomierzu pozostała z tych murów obronnych brama Opatowska, w Lublinie Krakowska, w Wilnie „Ostrabrama“, w Kamieńcu Ruska, a jest i więcej tego rodzaju zabytków; mianowicie w miastach pomorskich, dawniej do Polski należących, tylko brakuje nam zamiłowanego w zabytkach budowniczych architekta, któryby zebrał wszystkie tego rodzaju ginące pomniki i wiadomości i upamiętnił swoje imię dobrą książką w tym kierunku. W zakres Enc. Staropol. nie może wejść zestawienie niezliczonych luźnych wzmianek historycznych o murach obronnych miast dawnej Polski, ale pożądanym jest za to szczegółowy opis murów obwo-
