Czego właściwie bronili żydzi średniowieczni, gdy wstępowali do lochów, tortur i na gorejące stosy? Nie ziemi ojczystej, ponieważ jej nie mieli; nie języka ojczystego, ponieważ ten, którym mówili, zmieniali na miejscowy; nie obyczaju, ponieważ opuszczali go z łatwością, nie kultury swej, ponieważ z łatwością i nawet chciwością czerpali z każdej, jaka tylko otwierała przed nimi wrota swego gmachu, bez względu na to, do kogo gmach należał, na jaki kolor był wymalowany i jakie napełniały go dźwięki.
Bronili oni z odwagą i bohaterstwem nie narodowości swej, lecz swej religji i niema w tem nic wcale, coby moralną wartość obrony tej umniejszać mogło. Można być chrześcijaninem aż do rdzenia duszy i do szpiku kości, można być gotowym na męczeństwo w obronie wiary chrześcijańskiej; a jednak uznać wysokość pobudki i siłę woli tych, którzy innemu ideałowi religijnemu składają się w ofierze. W tym przypadku idzie tylko o wyraźne określenie natury ideału, któremu w ofierze męki swe, a nieraz i życie składali żydzi. Zdaniem mojem, był to może całkowicie, a najpewniej w mierze daleko znaczniejszej od narodowego, ideał religijny.
I oto już skończyłam rozważanie zagadnienia, czy żydzi są lub nie są narodowością odrębną. Wymieniłam te za i przeciw, które się myśli mojej nasunęły i wcale nie będąc pewną, czy wyczerpałam wszystkie, sądzę, że wystarczają, aby względem rzeczywistego istnienia tej odrębności, wzbudzić wątpliwość bardzo poważną.
Mniemam również, że nad rozwiązaniem tej wątpliwości pilnie pracować powinny światłe umysły stron obu, pilnie, ale spokojnie, z dobrą wolą znalezienia prawdy nie w ogniu nienawiści i namiętnych uniesień, lecz w czystych wodach nauki i historycznych doświadczeń. Od znalezienia i ustalenia tej prawdy zależy w sprawie tej, zdaniem mojem, niezmiernie wiele, bo zacho-
Strona:PL Eliza Orzeszkowa O nacjonalizmie żydowskim 4 1.jpg
Ta strona została uwierzytelniona.
Orzeszkowa o nacjonalizmie żydowskim.
IV.
