samychże kast na mnóstwo drobnych, lecz równie ściśle zamkniętych w sobie odłamów, uczucie i pojęcie sprawiedliwości powstrzymanemi być musiały w rozwoju swym, zarówno jak srodze utrudnionemi drogi dla wszelkich indywidualnych zdolności i usiłowań. Stłumienie sprawiedliwości, tego najważniejszego czynnika w uspołecznianiu się i cywilizowaniu ludów, i skrępowanie indywidualnéj pracy i myśli, czyli zatamowanie u źródła odnawiających i twórczych sił narodu, stały się przyczynami zmartwiałości, w którą popadli indyjscy Aryowie, a która nie pozwoliła im ani bronić się skutecznie od nieprzyjaciół zewnętrznych, ani zmieniać lub modyfikować formy wewnętrznego życia. Rozkładowa czynność religii, coraz groźniejszéj a wzbierającéj w uciążliwe obrzędy i ogłupiające baśnie, pogrążenie się w metafizyce, absolutnie stawiającéj się na miejscu wszelkiéj przyrodzonéj i pozytywnéj wiedzy, usypiający nakoniec wpływ klimatu i przyrody, który, powyższe zjawiska możliwemi uczyniwszy, umacniał ich trwałość; pracowały wspólnie z urządzeniami kastowemi nad zdrętwieniem, zesztywnięciem w raz przyjętych formach bytu, czyli nad moralném uśmierceniem narodu. Gdy zaś wszystko usnęło i zamarło, jedna ze spraw społecznych żyć i poruszać się nie mogła. Owszem, z opadnięciem poziomu twórczéj energii narodu, musiała ona na punkcie każdym tracić wiele z tego,
