Strona:PL Eliza Orzeszkowa-Bene nati.djvu/075

wskrzeszanie, a nawet dodać wypada, że w pewnych położeniach bywają romanse historyczne jedynym literackim środkiem do przedstawienia licznych a ważnych stron życia, których uświadomienie jest dla społeczeństwa nader potrzebnem, a artyście daje sposobność do rozwinięcia takich cech talentu, które w razie przeciwnym musiałyby zostać niezużytkowane i niepoznane. Za owę przymieszkę idei spółczesnych, nawet gniewać się niema powodu, a czasami istotna za nią wdzięczność należy się autorowi. Rozumie się, mówię to, nie z estetycznego, lecz ze społecznego stanowiska.
 Orzeszkowa, po części dla odwrócenia na chwilę oczu od rzeczywistości, która ją smutkiem przejmowała, po części pod wpływem powieści Ebersa „Uarda,“ wzięła się do studyów nad klasyczną starożytnością, sprowadziła sobie wspaniałe wydania Didota autorów greckich i łacińskich, jak niemniej wiele dzieł pomocniczych, i z zapałem oddała się lekturze. Wynikiem rozmyślań nad temi, pociągającemi każdy umysł artystyczny, czasami i ludźmi były najpierw drobne opowiadania i dyalogi, na tle przeważnie rzymskiem osnute, a zebrane obecnie w jednym tomie, p. n. „Stare obrazki.“ Potem następiły dwie (jak dotychczas) kompozycye większe, z których „Mirtala“ przedstawia stosunki ludu żydowskiego pod panowaniem rzymskiem, wkrótce po skończeniu się pamiętnej walki za Wespazyana, a „Czciciel potęgi,“ — stosunki Lidyjczyków podbitych do Persów za Kserksesa. Zarówno szerokością pomysłu, jak pełnym skupienia i siły wewnętrznej spokojem wykonania, „Mirtala“ należy do najcelniejszych, najwięcej pobudzających do myślenia i najwięcej rozkoszy estetycznej dających kreacyj Orzeszkowej. Mniej piękną artystycznie, lecz pod względem społecznym nie mniej ważną powieścią jest „Czciciel potęgi,“ srogo, dotkliwie