Nawet wtenczas, gdy robotnicy mają jakiś zatarg z panem, gdy się zbuntują z powodu jakiejś krzywdy, to wtenczas car zawsze panom dopomaga i przysyła swoich kozaków, żeby nahajkami zmusili robotników do posłuszeństwa i uległości. Ci kozacy, bijąc i tratując pokrzywdzony lud pracujący, mówią nam, najwyraźniej jaki to car dobry, jak dba o robotników i jak się za niemi ujmuje.
Słusznie tedy możemy uważać cara za największego ciemiężcę i wyzyskiwacza narodu roboczego.
Gadają ludzie po wsiach i wspominają często, że car oswobodził włościan od pańszczyzny i poddaństwa pańskiego, i tłumaczą sobie, że to zrobił z dobrego serca i z dbałości o chłopską dolę. Trzeba jednak wiedzieć, jak to było i dlaczego car uwolnił od pańszczyzny.
Był to czas (lat temu ze trzydzieści parę), kiedy w kraju naszym zaczęły powstawać duże fabryki z maszynami i bogaczom, którzy te fabryki zakładali, trzeba na gwałt robotników. A tymczasem nie mogli znaleść robotników, bo chłopi byli poddani, musieli panom odrabiać pańszczyznę, więc nie mogli i nie mieli prawa najmować się do fabryk.
Fabrykanci zrozumieli, iż niema innej rady tylko trzeba, żeby car uwolnił chłopów z poddaństwa, bo inaczej nie będzie komu w fabrykach robić. Więc zaczęli o to cara prosić i tłumaczyć mu, jakie to będą z fabryk duże dochody dla niego.
Car zaraz zwąchał, że z tych fabryk będzie dobry interes dla jego kieszeni i uwolnił chłopów z poddaństwa.
Ale uwalniając chłopów car zmówił się z panami i z fabrykantami żeby nie wszystkim nadać ziemię, a tylko połowie, a to dla tego, żeby druga połowa chłopów zostawszy bez ziemi, musiała za byle co wynajmować się panom i fabrykantom do roboty.
I tak zrobili. Jedna połowa chłopów dostała grunty i to najgorsze, jakie były w każdej wsi, za które teraz musi ciągle podatki płacić; a druga połowa chłopów nie dostała ziemi i teraz pracuje jako robotnicy na pańskich polach i fabrykach miejskich.
Stało się więc to, co jest teraz. Na uwolnieniu chłopów od pań-
