są sposoby wytwarzania bogactw; stanowią one podstawę nadbudowy form etycznych, prawnych, politycznych, religijnych i naukowych, literackich i estetycznych“. Kształtowanie tych różnorodnych czynników społecznych przez warunki wytwarzania, odbywa się za pośrednictwem potrzeb życiowych, które z jednej strony stanowią vis formativa wytwórczości społecznej, występując w podwójnej roli jej przyczyny i skutku, z drugiej zaś strony — kierują społecznemi przejawami świadomości myślącej człowieka, i tym sposobem przystosowują do warunków ekonomicznych pojęcia i instytucje, twórczość naukową i estetyczną. Wskutek tego historyczny proces jest procesem ślepym, gdyż świadomość i celowość potrzeby ogranicza się do jej zaspokojenia osobistego i nie dosięga dalszych następstw psychologicznych, a szczególnie nie może przekroczyć sfery indywidualnej. Jednostki nie dostrzegają tego spoidła, które w głębokich warstwach ich własnej duszy łączy ze sobą ekonomiczną i ideologiczną stronę życia społecznego, a na które ich świadoma wola nie może wpływać bezpośrednio; stąd też instytucje polityczne i prądy naukowe nie zjawiają się jako wynik planowego działania pewnych jednostek, lecz posiadają charakter żywiołowy i samorodny, rodzą się jakgdyby z nieświadomych czynników społeczeństwa. Z każdą zmianą techniki wytwórczo-społecznej zmienia się z konieczności rzeczy i układ potrzeb życiowych, z któremi technika połączona jest podwójnym węzłem przyczyny i skutku. Ponieważ zaś zmiana ta odbywa się na zróżniczkowanym gruncie klasowym, wywołuje przeto antagonistyczne starcia się potrzeb; każdy nowy krok w rozwoju techniki wytwórczej jest zarazem powstaniem nowej sprzeczności pierwiastkowej pomiędzy różnemi kategorjami potrzeb społecznych, nietylko w stosunku wzajemnym wrogich sobie klas, lecz i w łonie tej samej klasy. Historja dostarcza na to obfity materjał przykładów; produkcja maszynowa np. rozwija kulturalne potrzeby klas pracujących i techniką swoją przystosowuje się coraz bardziej do ich zaspakajania; jednocześnie jednak gnębi te potrzeby systemem najmu, z którego wyrosła, i który coraz bardziej rozpowszechnia i rozwija w miarę wzrastania jej sił wytwórczych. Tym sposobem środowisko potrzeb życiowych, w którem wytwarzają się „nadbudowy“, jest środo-
