jak i formy prawne, nie mogą być uważane za podścielisko całości objawów życia zbiorowego; jeżeli zaś dla każdego faktu społecznego odnajduje się równoważnik ekonomiczny, to jest to tylko dowodem stosunku współzależności, i również dobrze możnaby odszukać równoważnik ideologiczny lub prawny dla całej reszty innych faktów. Przyczynowości poszukiwać należy w pierwiastkach realnych życia społecznego, to jest tam, gdzie zachodzi współdziałanie pomiędzy jednostką a jej środowiskiem ludzkiem. Zjawiskowość społeczna oderwana, formy organizacyjne i pojęcia uspołecznione — są jałowe, ruchu historycznego nie stwarzają. Źródło tego ruchu spoczywa w węźle indywiduaino-społecznym, w samym zaczątku społecznego świata, tam, gdzie z duszy indywidualnej wychodzą rzeczy uspołecznione. Najprostszy zaś stan duszy uspołeczniony, to jest ujęty świadomie, opracowany uwagą, wysunięty ze sfery czysto indywidualnego uczucia, staje się potrzebą lub uzdolnieniem wytwórczem, pożądaniem czegoś określonego, wysiłkiem celowym. Są to dwa okna, któremi komunikuje się dusza osobnika ze światem społecznym. — Dlatego też, badając fakty historyczne ze strony dynamicznej, widzimy, że posiadają one stałą i powszechną dążność do przeistaczania się w elementy techniki i kultury, to jest w nowe potrzeby i uzdolnienia wytwórcze. Wszelka organizacja społeczna rozpatrywana w swem stawaniu się, pozwala odnaleźć pewien stosunek gatunkowy między techniką i kulturą, wyrażony indywidualnie, a to współdziałanie społecznych uzdolnień wytwórczych i potrzeb w osobniku jest właśnie życiem zbiorowem in nuce, atomem socjologicznym danej fazy przeobrażania się. Według tej metody odnajduję formuły socjologiczne, indywidualnie wyrażone, dla różnych cyklów rewolucyjnych historji, biorąc po kolei za przedmiot badania — komunizm pierwotny, niewolnictwo, feodalizm z jego dwoma typami — czynszowniczym i pańszczyźniano-pieniężnym, wreszcie okres wyłaniania się kapitalizmu i jego dzisiejsze przeobrażanie się w kierunku kolektywizmu. Ogólny wynik tych badań daje się streścić w następującem sformułowaniu; Dana organizacja społeczna, dążąc do utrwalenia swej tezy podstawowej, zaprzecza samej sobie, wskutek tego, że wszystko, co z niej wy-
