społeczne, jakkolwiek wyodrębnia się od stanów psychicznych jako synteza, współdziałanie różnych świadomości indywidualnych, to jednak odnajduje się tylko w świadomości indywidualnej; cała jego wartość życiowa polega na tym równoważniku psychologicznym, który człowiek w swojej własnej duszy odnajduje. — Rozwiązanie tych sprzeczności doprowadza do wynalezienia pierwiastku społecznego w samym składniku realnym współdziałania, to jest w duszy człowieka, i to nietylko w jej procesach, lecz w każdym pojedyńczym momencie życia. Tym pierwiastkiem minimalnym, gdzie się zaczyna świat społeczny — jest apercepcyjna strona faktów psychicznych. Wyrażam to twierdzeniem, że „apercepcja uspołecznia zjawiska“. Każde poruszenie się duszy ludzkiej, przeistoczone przez działanie uwagi na przedmiot myśli i dążności celowych, staje się punktem węzłowym świadomości indywidualnych, punktem współdziałania między jednostką a środowiskiem ludzkiem. Poprzedza ono i warunkuje niezbędnie wszelką „asocjację“ osobników; jeżeli tworzą się współdziałające zbiorowiska ludzkie, to właśnie wskutek tego, że czynnik społeczny, kojarzący, tkwi w każdym ze składników, że jest istotną przynależnością każdego momentu duszy indywidualnej. — Twierdzenie to znajduje się w ścisłym związku z tą teorją psychologiczną, którą rozwijam w „Dwulicowym charakterze postrzeżeń“ (II i III zesz. Przegląd filozof. 1898 r.). Wyszukanie bowiem pierwiastku społecznego w prostym momencie duszy ludzkiej, jako takiego, który przeciwstawia się poczuciu indywidualności, nie wychodząc jednak poza obręb stanów psychicznych, zmienia odpowiednio i samo zagadnienie psychologiczne „postrzeżenia“, rozumiejąc pod tą nazwą wszelki moment duszy, dający się ująć myślowo. Rozpatruje się je wtenczas nie na podstawie intelektualistycznej teorji „atomizmu“ psychologicznego, jako samorodnie dokonaną syntezę „czuć pierwiastkowych“, wyrażającą daną podnietę i skojarzony z nią zasób doświadczalny, lecz jako przedstawiciela całkowitego życia ludzkiego w danym momencie jego współdziałania ze środowiskiem, gdzie współistnieją ze sobą — czynnik uczucia, wyrażający całość współdziałania organizmu ze środowiskiem natury, i czynnik uwagi, natury par excellence społecznej, urabiający się w zbiorowem ży-
