spiritus comprehendi ab hominibus non potest, et hoc tamen homo est.[1]
Wreszcie, aby dopełnić dowodu naszej słabości, zakończę temi dwiema uwagami...
Ale być może, iż ten przedmiot przekracza zakres rozumu. Rozpatrzmy tedy wymysły rozumu w rzeczach mu dostępnych. Jeżeli istnieje coś, gdzie własny interes powinienby mu kazać najbardziej się wytężyć, to poszukiwanie swego największego dobra. Spojrzmyż tedy, gdzie pomieściły je te silne i jasnowidzące dusze i czy są pod tym względem w zgodzie.
Jeden mówi, że najwyższe dobro jest w cnocie, drugi kładzie je w rozkoszy; jeden w poznaniu natury, drugi w prawdzie: Felix qui potuit rerum cognoscere causas[2]; inny w zupełnej niewiedzy, inny w obojętności, inny w tem aby opierać się pozorom, inny aby niczego nie podziwiać, nihil mirari prope res una quae possit facere et servare beatum[3]; prawdziwi pyrrhończycy w swojej bezczułości, wątpieniu i ustawnej niepewności; inni znów, roztropniejsi, myślą że znaleźli coś lepszego. Ładną nas płacą monetą!
Jeżeli trzeba uznać, że ta piękna fiiozofja nie uzyskała, tak długą i tak wytężoną pracą, nic pewnego, może choć dusza pozna bodaj siebie samą. Posłuchajmy nauczycieli świata w tym przedmiocie. Co mniemali o substancji? 395[4]. Czy zdatniejsi byli w tem aby ją pomieścić? 395. Co zdołali poznać o jej początku, trwaniu i odejściu? 399.
Czyż tedy dusza jest jeszcze zbyt szlachetnym przedmiotem dla słabego światła rozumu? Zniżmy go tedy do materji,
- ↑ Św. Augustyn, de civ. Dei, XXI. 10. „Sposób, w jaki ciała zespolone są z duchem, niepojęty jest ludziom, a wszelako to jest człowiek“.
- ↑ Georg II, 490, cyt. u Montaigne’a: „Szczęsny, kto mógł poznać przyczyny rzeczy“.
- ↑ „Niczemu się nie dziwić jest prawie jedyną rzeczą, która może uczynić szczęśliwym i zachować w tym stanie“. Hor. Ep. I, 6, 1.
- ↑ Odsyłacz do stronnicy w Montaigne’a Apologji. Oczywiście ta stronnica odnosi się do pierwotnego wydania.
